JANNES AND JAMBRES (THE CONTINUATION)

Η σελίδα αυτή αποτελεί συνέχεια της ΜΕΡΟΣ Β΄ ΙΑΝΝΗΣ ΚΑΙ ΙΑΜΒΡΗΣ

Περαιτέρω λάθη της ερμηνείας του Σιαμάκη

Είδαμε ότι η λύση του για τον Ιαννή είναι αρκετά τραβηγμένη, τόσο για το δημοτικό όνομα Ιαμίν που υποτίθεται ότι χρησιμοποιεί ο Παύλος για να κατονομάσει τον αδελφό του Ζαμβρί, όσο και για το ότι ο πατέρας των δύο αδερφών Σαλώ (ή Σαλέμ) δεν φαίνεται να ανήκει στον δήμο Ιαμίν. Για την διατήρηση τώρα των αρχαίων δήμων δια μέσου των αιώνων υπάρχει σοβαρό πρόβλημα διότι φαίνεται ότι ο Σιαμάκης ξεχνάει την Ασσυριακή κατάκτηση και αιχμαλωσία για το βόρειο Ισραήλ (δέκα φυλές, Σαμάρεια, γύρω στο 725 π.Χ.) και την αντίστοιχη Βαβυλώνια στο νότιο Ισραήλ (φυλές Ιούδα και Βενιαμίν, Ιερουσαλήμ, γύρω στο 585 π.Χ.) που έφεραν γενικό χαμό στις προφορικές διατηρήσεις και παραδόσεις. Διότι αυτοί που γύρισαν, ήταν εγγόνια και δισέγγονα αυτών που αιχμαλωτίστηκαν.

Επιπλέον, εδώ ο Σιαμάκης μπερδεύει το δήμο στον οποίο μένει κάποιος ή κατάγεται απ’ αυτόν με τον απομακρυσμένο δήμο άλλων και άγνωστων ανθρώπων. Τον δήμο του ο καθένας, φυσικά, τον ξέρει, όπως είναι λογικό να ξέρει και κάποιους γειτονικούς δήμους που υπάρχουν γύρω από τον δικό του δήμο. Είναι λογικό επίσης να ξέρει και μερικούς άλλους δήμους στους οποίους ζουν φιλικά ή συγγενικά του πρόσωπα. Όμως, πώς είναι δυνατόν να ξέρει άλλους δήμους της χώρας του απομακρυσμένους και άσχετους με γνωστά του πρόσωπα; Πάνω σ’ αυτό ο Σιαμάκης λέει χαρακτηριστικά:

Κατά πάσα δε πιθανότητα και οι κατάλογοι των δήμων και η κατά κωμοπόλεις ζώσα κατάστασις διατηρήθηκαν και μετά 2-3 αιώνες μέχρι των ημερών του Χριστού, ώστε να δύνανται οι απόστολοι και μάλιστα οι γραμματείς των φαρισαίων, όπως ο Παύλος, να γνωρίζουν ότι ο δήμος Σαλώ, ο φερώνυμος του πατρός του Ζαμβρί, ανήκε εις τον αρχαιότερο δήμο Ιαμινί. Υπήρχε δε και ιδιαίτερος λόγος να διατηρείται γνωστός ο δήμος ακόμα κι αν εξέλιπε από του 300 π.Χ., διότι διατηρούνταν ζωηρό εν τη λαϊκή μνήμη το επεισόδιο του Ζαμβρί. (σελ. 58)

Για ποια λαϊκή μνήμη μιλάει ο Σιαμάκης; Και για ποια γνώση των φαρισαίων; Εδώ την εποχή που κήρυττε ο Χριστός οι φαρισαίοι αρνούνταν να τον δεχτούν ως μεσσία με το αιτιολογικό ότι κατάγονταν από τη Γαλιλαία και όχι από τη Βηθλεέμ (Ιω 7:41-42 και 52) και δεν θυμόνταν κανείς τί είχε συμβεί πριν 30 χρόνια όταν ήρθαν οι μάγοι και αναστάτωσαν τα Ιεροσόλυμα και μαρτυρούσαν για τον βασιλιά των Ιουδαίων που μόλις γεννήθηκε, και τότε οι ίδιοι οι γραμματείς και φαρισαίοι άνοιξαν τα προφητικά βιβλία και βρήκαν ότι στη Βηθλεέμ γεννάται. Και όταν μετά από ταλαιπωρίες που κράτησαν πολλές δεκαετίες πώς να δεχτούμε ότι ο απλός εβραίος θυμάται δήμο που δεν είναι δικός του.

Γίνεται φανερό ότι καμιά λαϊκή μνήμη ονόματος άλλου δήμου ή πατριάς δεν αντέχει σε τόσους αιώνες, παρά μόνο αυτή που αναφέρεται σε πολύ σπουδαία πρόσωπα όπως του αναμενόμενου μεσσία για τον οποίο όλοι, όπως είδαμε, και όχι μόνο ο μνήστωρ Ιωσήφ που ανήκε στην ίδια πατριά, θυμόνταν και ήξεραν ότι κατάγεται από την πατριά οίκου Δαβίδ που είχε έδρα τη Βηθλεέμ. Και μόνο τον δικό του αρχαίο δήμο ή και κάποιους γειτονικούς και συγγενών του ήταν δυνατόν να θυμάται ένας απλός εβραίος. Ακόμη και για τη φυλή στην οποία ανήκε ήταν πολύ αμφίβολο να θυμόταν άλλους απομακρυσμένους δήμους.

Επομένως, μόνο μια εντατική και προσεκτική μελέτη των βιβλίων και των αρχείων και καταλόγων των δήμων μπορεί κάποιος γραμματέας να βρει τον αρχαίο δήμο στον οποίο ανήκε ένα όνομα. Λέτε ο Παύλος που ήταν φαρισαίος και γραμματέας, όπως τον λέει ο Σιαμάκης, να είχε χρόνο να προβεί σε μια τέτοια έρευνα για να βρει το όνομα του αδερφού του Ζαμβρί ή τον δήμο τους;

Και για ποιο λόγο να μπει σε τέτοιο κόπο ο Παύλος όταν θα του αρκούσε να πει μόνο, «ο Ζαμβρί και ο αδερφός του» ή «ο Ιαμβρής και ο αδερφός του»; Και γενικά, γιατί ένας απόστολος να θέλει σώνει και καλά να βάλει το όνομα κάποιου αντιρρησία του παρελθόντος στην σοβαρή Επιστολή Του που θα μείνει ως παρακαταθήκη διδασκαλίας στον παραλήπτη Τιμόθεο, όταν αυτό το όνομα δεν παραδίδεται;

Κι αν ένα δημοτικό όνομα αρκεί για να ονομάσει κάποιον, τότε το ίδιο όνομα μπορεί να χαρακτηρίσει και τους δύο αδερφούς. Τότε, γιατί ο Παύλος δεν λέει: «οι αδερφοί Ιαννήδες»; Ρωτάω λοιπόν: Θα μπορούσε σήμερα κάποιος αναφερόμενος σε δύο αδερφούς Κοντογιώργηδες να ονομάσει τον ένα με το προσωπικό του όνομα και τον άλλο με το οικογενειακό του, λέγοντας: "ο Θύμιος και ο Κοντογιώργης"; Είναι αστείο και μόνο να το σκεφτεί κανείς! Ακόμα κι αν δεν ήξερε ή δεν θυμόταν το ένα όνομα θα ήταν πολύ φυσικότερο να πει: "οι δύο Κοντογιώργηδες".

Οι υπενθυμίσεις των γεγονότων της Παλαιάς Διαθήκης στην Καινή

Άλλωστε, τα πρόσωπα που έφεραν αντίδραση στο Μωυσή ήταν λίγα και μετρημένα. Αυτοί ήταν:

Ο φαραώ και ο Βαλαάμ από τους έξω του Ισραήλ, και από τους μέσα ήταν ο Ζαμβρί με τον αδερφό του στο περιστατικό που εξετάζουμε, και οι Κορέ, Δαθάν και Αβειρών σε άλλο (Αρ κεφ. 16). Όλοι αυτοί τελικά υπενθυμίζονται στην Καινή Διαθήκη ως παραδείγματα εναντίωσης προς τον Θεό και αποστασίας. Μάλιστα, τα ονόματα των Δαθάν και Αβειρών που πρωταγωνιστούν στο περιστατικό της ανταρσίας μαζί με τον Κορέ δεν αναφέρονται διότι ο απόστολος Ιούδας, αδερφός του Κυρίου, που κάνει μνεία του περιστατικού, αρκείται ν’ αναφέρει μόνο τον Κορέ, αφού τ’ άλλα δύο ονόματα ευκόλως εννοούνται. Είναι χαρακτηριστική η λιτότητα της φράσης που χρησιμοποιεί ο Ιούδας, μέσα στην οποία μνημονεύονται τρία περιστατικά ανταρσίας ενάντια στον Θεό:

οὐαὶ αὐτοῖς, ὅτι τῇ ὁδῷ τοῦ Κάϊν ἐπορεύθησαν, καὶ τῇ πλάνῃ τοῦ Βαλαὰμ μισθοῦ ἐξεχύθησαν, καὶ τῇ ἀντιλογίᾳ τοῦ Κορὲ ἀπώλοντο. (Ιδ 11)

Παρόλη την λιτότητα της παραπάνω φράσης οι ιστορίες που συνοδεύουν τη μνήμη των ονομάτων είναι πλήρεις διδαχών. Αυτό άλλωστε επιδιώκουν οι απόστολοι, την υπενθύμιση των περιστατικών για την αποφυγή των αιρετικών που καταπολεμάνε, όπως εδώ ο Ιούδας που χτυπάει κάποιους ιδιαίτερα επικίνδυνους και θρασείς αιρετικούς που συγκεντρώνουν όλα τα είδη θανάσιμων αμαρτημάτων: φόνος, πορνεία, φιλαρχία. Λιτοί λοιπόν οι απόστολοι όταν υπενθυμίζουν πασίγνωστα περιστατικά της Παλαιάς Διαθήκης. Κι ενώ είναι λιτοί σ’ αυτά, είναι αρκούντως αναλυτικοί στο βαθύτερο νόημα τέτοιων περιστατικών. Έτσι και ο Πέτρος αναφέρει τον κατακλυσμό για να τονίσει την αποφυγή της αμαρτωλής ανεμελιάς και βραδύτητας που εισ-ηγούνται κάποιοι και την ξαφνική έλευση της τελικής κρίσης όπου η γη και το σύμπαν θα καούν, αλλά ο Θεός την καθυστερεί από μακροθυμία διότι περιμένει την μετάνοια όλων (2 Πε 3:3-10). Και είναι χαρακτηριστικό ότι ο Πέτρος δεν αναφέρει καν τ’ όνομα του Νώε αλλά αρκείται να υπενθυμίσει τον κατακλυσμό με τη φράση, «δι᾿ ὧν ὁ τότε κόσμος ὕδατι κατακλυσθεὶς ἀπώλετο» (2 Πε 3:6).

Αφού λοιπόν οι θεόπνευστοι συγγραφείς είναι συχνά λιτοί στις υπενθυμίσεις γεγονότων διότι τους ενδιαφέρει το διδακτικό συμπέρασμα που βγαίνει από το γεγονός και όχι τα ονόματα αυτά καθ’ αυτά των πρωταγωνιστών, γιατί θα έπρεπε ο Παύλος να ψάξει να βρει, έστω στο βιβλίο των Παραλειπομένων ποιο είναι το όνομα του αδερφού του Ζαμβρί; Είναι αστεία μια τέτοια υπόθεση. Και το επιχείρημα του Σιαμάκη για τη ζώσα παράδοση και διατήρηση των αρχαίων δήμων δια μέσου των αιώνων ώστε αυτοί να είναι γνωστοί σε όλους, είναι βεβαίως κάτι που δεν στέκεται, όπως δείξαμε.

Όπως βλέπουμε, τα πράγματα είναι πολύ απλά για να γκρεμίσει ο οποιοσδήποτε μελετητής της Γραφής τις ντετεκτιβικές «πρωτοτυπίες» του Σιαμάκη. Αλλά δεν μπορούσα ακόμη τότε, όταν διάβασα αυτό το βιβλίο του γύρω στο 1980, να σκεφτώ τα περαιτέρω λάθη του. Μπορούσα όμως τότε, να σκεφτώ το κυριότερο λάθος του, ότι το Άγιο Πνεύμα είναι Θεός και κανείς δεν μπορεί να προσδιορίσει πότε αποκαλύπτει κάτι και πότε όχι, και ποιο μπορεί να είναι το αντικείμενο της αποκάλυψης. Και ότι δεν μπορεί να υπάρχει διαφορά αποκαλυπτικής βαρύτητας ανάμεσα σ’ ένα όνομα του παρελθόντος όπως το Ιαννής και σ’ ένα όνομα του μέλλοντος όπως το χξς΄ (666, Απ 13:18), ή ανάμεσα σε μια προφητεία του παρελθόντος (του Ενώχ, Ιούδα 14) και σε μια προφητεία του μέλλοντος (Αποκάλυψη του Ιωάννη). Πόσο βλάκας στάθηκα να πιστέψω αυτόν τον άνθρωπο.

Ερχόμαστε τώρα να δούμε την εξελλήνιση των εβραϊκών ονομάτων, κλασσικό παράδειγμα της οποίας είναι τ’ όνομα Ιωάννης. Κι εδώ, αξίζει να κάνουμε μια παρένθεση γι αυτό το όνομα καθώς θ’ αποδειχτεί πολύ χρήσιμη για το θέμα μας.

Τα ονόματα Ιαννής και Ιωάννης

Ο Σιαμάκης στο εν λόγω βιβλίο του αναφέρει τον Ιωάννη Ζ΄ Γραμματικό που ήταν εικονομάχος πατριάρχης Κων/πόλεως (836-842) και τον οποίο ο Θεόδωρος Στουδίτης και άλλοι αργότερα αποκαλούν Ιαννή λόγω της αντίστασής του στους ορθόδοξους και τη φήμη του ως επιδιδόμενος σε μαντείες και γοητείες. Και από τότε, λέει, προφανώς, στον λαό επικράτησε η πιο απλή λεκτικά μορφή του ονόματος, Γιάννης αλλά γράφονταν Ιάννης, χωρίς όμως, να δίνει κάποια παραπομπή γι αυτό (σελ. 19).

Πρώτον, ο Σιαμάκης που περνιέται ως ο αξεπέραστος γνώστης των αρχαίων κειμένων, δεν βρήκε ότι ο πρώτος που παρομοιάζει τον Ιωάννη Γραμματικό με τον μάγο Ιαννή είναι ο σύγχρονός του ιστορικός Γεώργιος Σύγγελος ο μοναχός (γύρω στο 840, PG 110,981 και 1017).

Δεύτερον, το αρχαιότερο μνημείο της νεοελληνικής λογοτεχνίας που είναι ο Διγενής Ακρίτας (10ος αι.) έχει πολλές φορές το όνομα ενός αντιπάλου του Διγενή, του Ιωαννάκη. Είναι αξιοσημείωτο λοιπόν, ότι το Ιωάννης πριν γίνει Γιάννης έδωσε πρώτα το υποκοριστικό Ιωαννάκης. Φαίνεται επίσης, ότι πριν αρχίσουν στη γλώσσα οι απλουστεύσεις και αποβολές φωνηέντων και συλλαβών, επικρατεί το αντίθετο, δηλ. μια πρόσθεση συλλαβών σε λέξεις όπως αυτές που εμφανίζονται στον Διγενή, π.χ., Αραβίτης (ο εκ της Αραβίας), ρωμάϊσσα (θηλυκό του ρωμαίος), στρατήγισσα (θηλυκό του στρατηγός), δουκάδες (πληθυντικός του δούκας), κατάβροχος (βρεγμένος), περιχαρεία (μεγάλη χαρά) μοσχομυρισμένη, κ.ά..

Τρίτον, το γλωσσικό λαϊκό ιδίωμα με την τάση ν’ απλουστεύει τα ονόματα (και γενικά τις λέξεις), λειτουργεί ανεξάρτητα από τη μνήμη και την φήμη που μπορεί να έχει ένα όνομα σε μια συγκεκριμένη εποχή. Και σε αργότερο χρόνο από τον Διγενή, ίσως κατά τον 12ο αι., τα ακριτικά δημοτικά τραγούδια έδωσαν τα Γιάννης και Γιάννος, με θέμα πάλι τους κατακτημένους έλληνες από τους Σαρακηνούς. Παραθέτω μερικούς στίχους:

Κ’ η λυγερή όντας τ’ άκουσε ‘ς τον Άη Γιώργη τρέχει.
"Αφέντη μου άη Γιώργη μου, χώσε με το κοράσιο,
να κάμω τά μπα σου χρυσά και τά βγα σου ασημένια,
και τα ξυλοκεράμιδα ούλο μαργαριτάρι."
Εσκίσανε τα μάρμαρα κ' εμπήκε η κόρη μέσα.
Σαρακηνός να κ’ έφτασε κοντά ‘ς τον άη Γιώργη.
"Άγιε μου Γιώργη χριστιανέ, φανέρωσε την κόρη,
να βαφτιστώ ‘ς τη χάρη σου εγώ και το παιδί μου,
εμέ να βγάλουν Κωσταντή και το παιδί μου Γιάννη."

(ΜΥΡΙΟΒΙΒΛΟΣ : Σελίδα Αφιερώματος στο Δημοτικό Τραγούδι - Κείμενo (myriobiblos.gr))

Βλέπουμε την απλούστευση και συντομία στη φράση «τά μπα σου … και τά βγα σου» που σημαίνει «τις εισόδους σου και τις εξόδους σου». Και το Κωνσταντής που είναι απλούστευση του Κωνσταντίνος, και το Γιώργης που είναι του Γεώργιου.

Ο Σιαμάκης λοιπόν, θεωρεί το Γιάννης ότι βγαίνει απ’ το Ιαννής και ότι το γνωστό Ιωάννης είναι διαφορετικό όνομα αφού το Ιαννής συμπέρανε ότι βγαίνει από το Ιαμίν. Και λέει, ότι τα Ιαννής και Ιωάννης δεν πρέπει να συγχέονται (σελ. 19). Αλλά δεν μας λέει το Ιωάννης από πού βγαίνει. Ας δούμε λοιπόν, από πού βγαίνει, κατά την γνώμη μου.

Στους Ο΄ εντοπίζεται πάνω από 20 φορές το όνομα Ιωανάν. Ονομάζεται έτσι ένας απόγονος του Δαβίδ από τη γενιά του Ζοροβάβελ (Α΄ Πα 3:24) κι ένας απόγονος του Λευί στους ιερείς του ναού (Α΄ Πα 5:36). Πάλι ένας Ιωανάν, ιερέας, εμφανίζεται κατά την επάνοδο από τη βαβυλώνια αιχμαλωσία (Νε 12:22-23). Αν τώρα το Ιωανάν εξελληνιστεί, θα πρέπει να μετατραπεί σε κάτι ανάλογο με το Ιωνάθαν που εξελληνίζει ο Ιώσηπος σε Ιωνάθης (Ιουδ. Αρχαιολογία 12, τέλος του 1ου αι. μ.Χ.). Έτσι, το μεν δεύτερο ν θα φύγει από τη θέση του, κι επειδή είναι ίδιο με το πρώτο, δεν θα χαθεί όπως στο Ιωνάθης αλλά θα κολλήσει στο πρώτο ν. Κατόπιν, σύμφωνα με την κατάληξη -ης θα γίνει Ιωάννης. Έτσι, το Ιωάννης διατηρεί όλα τα γράμματα του Ιωανάν εκτός από το τελευταίο α που μετατρέπεται στην ελληνική κατάληξη -ης.

Είναι λοιπόν, πολύ πιθανόν, ο αδερφός του Ζαμβρί να λέγονταν Ιωανάν. Βρήκα όμως, στους Ο΄ μια φορά το όνομα Ιανίν (Α΄ Πα 5:12) από τη φυλή Γαδ. Θα μπορούσε κι αυτό στην εξελληνισμένη μορφή του να μας δώσει το Ιαννής.

Νομίζω όμως, ότι το όνομα που ψάχνουμε είναι το Ιωανάν διότι η ραββινική παράδοση διατηρεί τα ονόματα Ιαννής και Ιαμβρής μέχρι σήμερα ως Yoḥanai και Mamre (βλέπε την εβραϊκή ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια, JANNES AND JAMBRES - JewishEncyclopedia.com). Και το Yoḥanai  προφέρεται Γιοχαναΐ και είναι πολύ κοντά στο Ιωανάν του οποίου η λατινική απόδοση είναι Johanan (Γιοχανάν). Όσο για το Mamre, συνδυάζει απόκρυφη παράδοση και την σημασία του ονόματος, και δεν χρήζει περαιτέρω ανάλυσης.

Ας έρθουμε τώρα στον Παύλο. Πριν γίνει χριστιανός προτιμούσε να εκφράζει τα εβραϊκά ονόματα με τον αρχικό τους τύπο. Γι’ αυτό και τις 3 φορές που ο ίδιος διηγείται την εμφάνιση του Χριστού στο δρόμο για την Δαμασκό προφέρει τ’ όνομά του ως Σαούλ με τη φράση «Σαοὺλ Σαούλ, τί με διώκεις;» (Πρξ 9:4/22:7/26:14). Σαούλ επίσης, τον ονομάζει ο Ανανίας που πήγε να τον βρει αμέσως μετά κι ενώ ήταν τυφλός (Πρξ 9:17/22:13). Με το εξελληνισμένο όνομα Σαύλος είναι γνωστός στα κλίματα του Ιουδαϊσμού αλλά και των πρώτων χριστιανών (Πρξ 7:60/8:3/9:1 και 19 και 22 και 26/12:25/13:1). Από τη στιγμή και μετά όμως που το Πνεύμα τον εξέλεξε να πάει απόστολος στα έθνη μαζί με τον Βαρνάβα, καλείται μόνο Παύλος, δίνοντας στον Λουκά να εκφραστεί με την ειδική σύσταση της αλλαγής: «Σαῦλος δέ, ὁ καὶ Παῦλος, …» (Πρξ 13:9). Από τότε αποκαλείται Παύλος τόσο στις Πράξεις όσο και στην αυτοσύσταση που κάνει ο ίδιος στο προοίμιο της κάθε Επιστολής του.

Ανέφερα τα παραπάνω για να δείξω ότι, όχι μόνο ο ίδιος ο Παύλος λειτουργεί ως πιστός ελληνιστής και προσπαθεί σε όλη την αποστολή του στα έθνη να φέρεται και να εκφράζεται στα ελληνικά, αλλά και το Άγιο Πνεύμα τον ωθεί σ’ αυτήν την γλωσσική κατεύθυνση. Ήδη όμως, πολλά εβραϊκά ονόματα έχουν εξελληνιστεί από την προ Χριστού εποχή σε όλους τους τόπους όπου υπάρχουν Ιουδαίοι, και προφέρονται και με τους δύο τρόπους. Έτσι, το Μαριάμ γίνεται και Μαρία, καθώς οι ευαγγελιστές Ματθαίος και Λουκάς έχουν και τα δύο:

μνηστευθείσης γὰρ τῆς μητρὸς αὐτοῦ Μαρίας τῷ ᾿Ιωσήφ, … μὴ φοβηθῇς παραλαβεῖν Μαριὰμ τὴν γυναῖκά σου· (Μθ 1:18-20)

καὶ ἐγένετο ὡς ἤκουσεν ἡ ᾿Ελισάβετ τὸν ἀσπασμὸν τῆς Μαρίας, ἐσκίρτησε τὸ βρέφος ἐν τῇ κοιλίᾳ αὐτῆς· … Καὶ εἶπε Μαριάμ· Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον (Λκ 1:41-46)

Και τον προφήτη Ηλία ο Λουκάς τον έχει 6 φορές Ηλία (Λκ 4:26/9:8 και 19 και 30 και 33 και 54) και 2 φορές Ηλιού (Λκ 1:17/4:25) που ήταν και το αρχικό του εβραϊκό. Με το Ηλιού συναντάται στην Παλαιά Διαθήκη όλες τις φορές εκτός από μία που τον έχει Ηλία ο προφήτης Μαλαχίας (4:4) που είναι απ’ τους τελευταίους προφήτες γύρω στο 450 π.Χ.. Ο Ελισαίος στην Παλαιά λέγεται πάντα Ελισαιέ ενώ στην Καινή Ελισαίος (Λκ 4:27). Τέλος, ας αναφέρω τον Πέτρο, που το εβραϊκό του ήταν Σίμων (Μθ 10:2, Μκ 3:16, Λκ 6:14, Ιω 1:43), αλλά κι αυτό αποδεικνύεται εξελληνισμένο καθώς το αρχικό του ήταν Συμεών, διότι με το Συμεών αυτοσυστήνεται στην Β΄ Επιστολή του (1:1). Ακόμα και το σατανάς είναι εξελληνισμένη μορφή του αρχικού σατάν, και συναντάται πάνω από 30 φορές στην Καινή Διαθήκη ως σατανάς και μόνο μία ως άγγελος σατάν (Β΄ Κο 12:7).

Τώρα, να επισημάνω την περίπτωση του Ελεάζαρ, γιου του Ααρών και πατέρα του Φινεές εκείνου, που τον είδαμε να σκοτώνει τον Ζαμβρί και την Μαδιανίτισσα. Το Ελεάζαρ λοιπόν, εξελληνίζεται στο γνωστό μας Λάζαρος. Εδώ βλέπουμε, ότι φεύγουν και τα δύο ε και μένουν μόνο τα α, διότι το Λάζαρος είναι γλωσσικά πολύ πιο απλό. Παρόμοια είναι και η περίπτωση με το Ιωανάν όπου φεύγει το ω και παίρνοντας την ελληνική κατάληξη απλουστεύεται σε Ιαννής, ενώ η πιο επίσημη μορφή του είναι το Ιωάννης. Επομένως, πρόκειται για το ίδιο όνομα, Ιωανάν, που εξελίχτηκε σε δύο παραλλαγές, Ιωάννης και Ιαννής. Και το χαρακτηριστικό που προδίδει την ταύτισή τους είναι το διπλό ν.

Μεγάλη λοιπόν η επίδραση του ελληνικού γλωσσικού στοιχείου στους εβραίους ειδικά μετά την ελληνιστική περίοδο, δηλ. μετά το 300 π.Χ. στρόγγυλα. Γι’ αυτό και μερικές μόνο δεκαετίες μετά ακολούθησε η μετάφραση των Ο΄ με την φροντίδα του Πνεύματος. Στην δε εποχή του Χριστού όλοι οι εβραίοι μιλούν ελληνικά, και εκείνοι της Παλαιστίνης τα μιλούν ως δεύτερη γλώσσα, κι ας μην ξέρουν καλά να τα γράφουν.

Όμως, τα ονόματα Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ, Λωτ, Δαβίδ, Ραάβ, Δανιήλ, και άλλα που λήγουν συνήθως σε σύμφωνα και αντιστοιχούν σε διάσημους αγίους και του αρχάγγελου Μιχαήλ, μένουν απαράλλακτα και χωρίς έστω μια ελληνική κατάληξη. Κι αυτό είναι φροντίδα του Πνεύματος για ν’ αποφεύγονται τυχόν συγχύσεις. Με την ίδια λογική το Πνεύμα φροντίζει να διατηρηθούν απαράλλακτα κι εκείνα που αντιστοιχούν σε κακούς και πονηρούς, όπως τα Κάιν, Βαλαάμ, Κορέ, ως παραδείγματα προς αποφυγή.

Όμως, στην περίπτωση με τα ονόματα των δύο αποστατών αδερφών, Ιωανάν και Ζαμβρί, το Πνεύμα ήθελε να τα εξελληνίσει σε Ιαννή και Ιαμβρή για να σκοντάφτουν οι υπερήφανοι και καυχησιάρηδες που παριστάνουν τον μεγάλο ερμηνευτή σαν τον Σιαμάκη. Θαυμαστό το Πνεύμα σου Κύριε, που η φροντίδα της Γραφής Σου απηχεί στους αιώνες για να φανερώνονται οι εχθροί σου και οι αντίχριστοι.

Ας έρθουμε τώρα στον Τιμόθεο για τον οποίο ο Σιαμάκης υποστηρίζει ότι δεν θα αναγνώριζε τα ονόματα αν αυτά ήταν εμπνευσμένα από το Πνεύμα, χαρακτηρίζοντας έτσι αδικαιολόγητη μια τέτοια παραδοχή. Το περιστατικό του Ζαμβρί είναι φυσικά γνωστό στον Τιμόθεο που γνωρίζει τα ιερά γράμματα από βρέφος, όπως σημειώνει ο Παύλος στην ίδια Επιστολή και στο ίδιο κεφάλαιο (2 Τιμ 3:15) αφού η μητέρα του Τιμόθεου Ευνίκη και η μάμμη του Λωΐδα ήταν πιστές Ιουδαίες (2 Τιμ 1:5, Πρξ 16:1). Κι όχι μόνο ο Τιμόθεος αλλά κι όλοι οι πρώτοι χριστιανοί, Ιουδαίοι και εθνικοί, επειδή μελετούσαν την μόνη Αγία Γραφή που είχαν, την Παλαιά Διαθήκη, και τη ρουφούσαν κυριολεκτικά, ήξεραν την αποστασία των δύο αδερφών. Και ήξεραν ότι το βιβλικό κείμενο δίνει το όνομα μόνο του ενός, του Ζαμβρί, το οποίο εξελληνισμένο δίνει τα Ζαμβρής [Ζαμβρίας το έχει ο Ιώσηπος, (Ιουδ. Αρχαιολ. 4), ο οποίος το παρακάνει με τις ελληνικές καταλήξεις καθώς τις βάζει σε όλα τα ονόματα διότι ακόμα και τους Νώε και Λωτ τους λέει Νώχος και Λώτος (Ιουδ. Αρχαιολ. 1)] και Ιαμβρής. Δεν ήταν λοιπόν δύσκολο να καταλάβουν ότι ο Παύλος αναφέρεται στους δύο αποστάτες αδερφούς. Και θαύμασαν την θεοπνευστία του Παύλου που αναφέρει το άγνωστο μέχρι τότε όνομα του άλλου αδερφού, του Ιωανάν, το οποίο εξελληνισμένο μας δίνει τα Ιωάννης και Ιαννής.

Δεν υπήρχε λοιπόν κανένας λόγος ν’ απορήσει ο Τιμόθεος για τα ονόματα που αναφέρει ο απόστολος και διδάσκαλός του, όπως διατείνεται ο Σιαμάκης για να βγάλει αδικαιολόγητη την ερμηνεία της εμπνεύσεως του Παύλου από το Πνεύμα.

Και όχι μόνο θαυμασμός αλλά και χαρά πρέπει να κατέλαβε τον Τιμόθεο και τους άλλους αδερφούς εν Χριστώ που είχαν την ευλογία απ’ τον Θεό να έχουν διδάσκαλο ένα τόσο εμπνευσμένο από το Πνεύμα απόστολο. Αλλά κι εμείς δεν θαυμάζουμε λιγότερο τον Παύλο ως φορέα του Πνεύματος, και χαιρόμαστε εξίσου για την ευλογία να έχουμε και να διαβάζουμε μετά από δύο χιλιάδες χρόνια, τις γεμάτες από την άνωθεν δοθείσα σοφία Επιστολές του (Β΄ Πε 3:15).

Και φυσικά, θαυμάζουμε το Πνεύμα το Άγιο του Θεού που σχεδίασε τα πράγματα έτσι ώστε, το μεν βιβλίο των Αριθμών που γράφτηκε από τον θεόπνευστο Μωυσή γύρω στο 1500 π.Χ. ν’ αφήσει ένα κενό στη γνωστή ιστορία του αρχαίου Ισραήλ, που θα το συμπλήρωνε μετά από 3.500 χρόνια ένας άλλος θεόπνευστος άνθρωπος, ο απόστολος Παύλος, και να δείξει έτσι την αιώνια και διηνεκή δύναμη και σοφία του Πνεύματος που συνεχίζεται στην Καινή Διαθήκη.

Η ερμηνεία του Χρυσοστόμου

Ο Σιαμάκης λέει, ότι ο Χρυσόστομος ασπάζεται την ερμηνεία για τους μάγους, χωρίς φυσικά, να δέχεται ότι αυτή προέρχεται από απόκρυφα (σελ. 51). Όμως, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι. Ο Χρυσόστομος αναφέρει σε δύο σημεία των ομιλιών του τους Ιαννή και Ιαμβρή. Στο πρώτο χρονολογικά σημείο λέει πράγματι, ότι αυτοί ήταν οι μάγοι του φαραώ:

Τί δαὶ ἐπὶ Μωυσέως, εἰπέ μοι; ἐν μέσῃ βαρβάρων χώρᾳ οὐκ ἀφῆκεν ὁ Θεὸς καὶ μάγους τὰ αὐτῶν ἐπιδείξασθαι; οὐχὶ καὶ ταύτης μέμνηται τῆς ἱστορίας ὁ Παῦλος; «Ὃν τρόπον δὲ Ἰαννῆς καὶ Ἰαμβρῆς», φησίν, «ἀντέστησαν Μωυσεῖ, οὕτω καὶ οὗτοι ἀντιστήσονται τῇ ἀληθείᾳ».

(Πρὸς τοὺς σκανδαλιζομένους ἐπὶ ταῖς παρανομίαις ταῖς γινομέναις καὶ τῇ τοῦ λαοῦ καὶ πολλῶν ἱερέων διώξει καὶ διαστροφῇ καὶ Περὶ τῆς τοῦ Θεοῦ προνοίας καὶ Περὶ ἀκαταλήπτου, PG 52,521-2)

Στο δεύτερο χρονολογικά σημείο όμως, ερμηνεύει την Β΄ Επιστολή προς Τιμόθεο στην οποία ανήκουν τα δύο ονόματα, και εκεί κάνει την ουσιαστική αναφορά του. Κι ενώ λέει πολλά σχολιάζοντας τους αιρετικούς που στιγματίζει ο Παύλος χρησιμοποιώντας μάλιστα και αυτός παράγωγο της λέξης πώρωση που ανέφερα, εκφράζεται για τους Ιαννή και Ιαμβρή σε ένα αρκετά λιτό σχήμα:

Ἐπειδὴ γὰρ ἑαυτὰς κατέχωσαν ταῖς ἐπιθυμίαις ἐκείναις καὶ τοῖς ἁμαρτήμασιν, ἐπωρώθη αὐτῶν ἡ διάνοια. «Ὃν τρόπον δὲ Ἰαννῆς καὶ Ἰαμβρῆς ἀντέστησαν Μωϋσῇ, οὕτω καὶ οὗτοι ἀνθίστανται τῇ ἀληθείᾳ». Τίνες εἰσὶν οὗτοι οἱ μάγοι οἱ ἐπὶ Μωϋσέως; πῶς δὲ αὐτῶν τὰ ὀνόματα οὐδαμοῦ ἐμφέρεται ἀλλαχοῦ; Ἢ ἀγράφως παραδέδοται, ἢ ἀπὸ τοῦ Πνεύματος εἰκὸς ἦν εἰδέναι τὸν Παῦλον. (Ομιλία Η΄ στην δεύτερη Προς Τιμόθεο, PG 62,644)

Όπως βλέπουμε, ο Χρυσόστομος αναρωτιέται: «Τίνες εἰσὶν οὗτοι οἱ μάγοι οἱ ἐπὶ Μωϋσέως;». Εδώ τώρα, επειδή την εποχή εκείνη δεν είχαν ακόμη καθιερωθεί στη γραφή τα σημεία στίξης, άρα και η τελεία και το ερωτηματικό, παρά μερικούς αιώνες αργότερα και η γραφή ήταν όλη με κεφαλαία, είναι πιθανό να υπάρχει κι ένα ακόμα ερωτηματικό μετά τη λέξη οὗτοι, και η ερώτηση να διακριθεί σε δύο ερωτήσεις: «Τίνες εἰσὶν οὗτοι; Οἱ μάγοι οἱ ἐπὶ Μωϋσέως;». Όπως κι αν έχει, είναι βέβαιο ότι η ερώτηση ή οι ερωτήσεις του Χρυσόστομου δείχνουν ότι μεν γνωρίζει για τη φήμη που συνοδεύει τα δύο ονόματα, αλλά επειδή αυτή προέρχεται από απόκρυφες παραδόσεις, δεν την ασπάζεται. Και προτιμάει ν’ αφήσει την απορία μετέωρη και χωρίς απάντηση δεδομένου ότι άλλοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς πριν απ’ αυτόν ασπάζονται αυτήν την φήμη.

Εμμέσως δε, αφήνει να εννοηθεί ότι θα μπορούσαν να είναι άλλοι από τους μάγους, αλλά δεν καίγεται να το βρει διότι δεν πρόκειται δα και για τόσο μεγάλο ζήτημα και πρέπει σώνει και καλά να βρεθεί η ταυτότητά τους! Και διότι εκείνο που επείγει τον Χρυσόστομο να μεταδώσει από την διδασκαλία του Παύλου, και πολύ σωστά, είναι να στιγματισθούν οι αιρετικοί και τα πονηρά και ανήθικα έργα τους που κατονομάζει ο απόστολος, και όχι ποιοι είναι τελικά οι Ιαννής και Ιαμβρής.

Βλέπουμε επίσης, ότι σε επόμενη φράση δίνει τη πιθανή λύση στο πρόβλημα για το πού βρίσκει ο Παύλος τα ονόματα: «ἀπὸ τοῦ Πνεύματος». Το ότι βάζει ως εναλλακτική τη λύση να προέρχονται από προφορική (ἀγράφως) παράδοση δείχνει απλώς ότι στα χρόνια του υπήρχε αρκετά διαδεδομένη η άποψη της διατήρησης μιας άγραφης αποστολικής παράδοσης την οποία εισηγήθηκε ο Βασίλειος Καισαρείας μερικές δεκαετίες νωρίτερα (Περί Αγίου Πνεύματος, 66-71). Όμως, ο Χρυσόστομος αργότερα, κατά τις ερμηνευτικές ομιλίες του στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου, απορρίπτει έμμεσα μια τέτοια παράδοση δίνοντας την αποκλειστική γνησιότητα της ιστορίας και πληροφορίας στην Γραφή (βλέπε τις δύο πρώτες Ομιλίες του στον Ματθαίο, PG 57,13-32).

5) Οι γενεαλογίες στη νέα έκδοση του Σιαμάκη

Ο οβελισμός της γενεαλογίας

Ερχόμαστε τώρα στη νέα πολύτομη και δήθεν βιβλική του έκδοση. Σ’ αυτήν απαξιώνει τελείως τις γενεαλογίες των Παραλειπομένων (και όχι μόνο αυτές, αλλά όλες τις γενεαλογίες της Βίβλου), και τις αποκόπτει απ’ το ιερό κείμενο. Πετάει έτσι, πέραν των άλλων, και τα 9 πρώτα κεφάλαια απ’ το βιβλίο Α΄ Παραλειπομένων. Χαρακτηρίζει δε το μεγάλο αυτό κομμάτι ως «κείμενο τελείως ανιστόρητο, ανόητο και γραώδες» (Εισαγωγή στη Βίβλο, 2 Το Κείμενο, Οβελισμοί, σελ. 195).

Ιαννής και Ιαμβρής στην νέα έκδοση του Σιαμάκη

Και τώρα, ακολουθεί το καλύτερο συμπέρασμα που αφήσαμε για το τέλος. Αφού λοιπόν, ο Σιαμάκης πετάει στα σκουπίδια την γενεαλογία του Α΄ Παραλειπομένων, θα περίμενε κανείς να έχει αναθεωρήσει την άποψή του για τους Ιαννή και Ιαμβρή αφού στο ομώνυμο βιβλίο του που εξετάσαμε συνδέει, όπως είδαμε, την λύση του πατέρα των δύο αδερφών, Σαλώ, με τη γενεαλογία του Συμεών και τον δήμο Ιαμίν. Διότι και τα δύο ονόματα μαζί, Σαλώ (ή Σαλέμ) και Ιαμίν δίνονται μόνο στο 3ο κεφάλαιο του Α΄ Παραλειπομένων και πουθενά αλλού. Και με άλλο τρόπο δεν συνάγεται ότι τα ονόματα Ιαμίν (που έγινε Ιαννής κατά τον Σιαμάκη) και Ιαμβρής ανήκουν στον ίδιο δήμο, όπως θα ήταν αναμενόμενο για αδέρφια.

Θα ήταν λοιπόν, απολύτως φυσικό για τον Σιαμάκη να μην θίξει καθόλου το παλιό βιβλίο του Ιαννής και Ιαμβρής στη νέα του έκδοση αφού αναιρεί την γενεαλογία με τον Σαλέμ και άρα δεν μπορεί να υποστηρίζει πλέον εκείνη την άποψη. Όμως, δεν θα το πιστέψετε! Όχι μόνο το θίγει, αλλά και περιγράφει σε μία και μισή σελίδα όλη την υπόθεση καυχώμενος. Αξίζει να παραθέσω λίγες φράσεις του:

Το πόσο παραμελήθηκε ο σωτήριος Κανών και η ιερά παράδοση των προφητών και των αποστόλων ήδη από τον Δ΄ αιώνα, φαίνεται στην υπόθεση των αισχρών Ισραηλιτών Ιαννή και Ιαμβρή που αντιστάθηκαν στο Μωυσή (Β΄ Τιμ 7:6) την οποία παρανοούν φρικτά και μυθοποιούν συλλήβδην όλοι οι μετά το 200 αρχαίοι και σημερινοί. Και χρειάστηκε να υποδείξω το σωστό και απλό το 1973 με την διατριβή μου «Ιαννής και Ιαμβρής». … Ο Παύλος εννοεί τον ανώνυμο Ιαμινί (όνομα δημοτικό) και τον επώνυμο Ζαμβρί (όνομα προσωπικό), τα ονόματα των οποίων εξελληνίζει … Οι προ εμού «ερμηνευταί» που δεν πρόσεχαν τη Βίβλο, φαντασιώθηκαν βλακωδώς ότι οι δύο αυτοί ήταν οι «δύο» μάγοι του φαραώ, … Κι άλλοι μεν βλάκες και σιχαμεροί από τον Β΄ μέχρι και τον Δ΄ αιώνα έγραψαν τα σχετικά απόκρυφα … Άλλοι δε μεταγενέστεροι επιβεβαιώνουν ότι για κείνους τους Αιγυπτίους μάγους πρόκειται. Και δεν φτάνει που λεν αυτές τις βλακείες οι αιρετικοί Ωριγένης ο αυτευνουχισμένος κίναιδος, … και οι μετά τον Φώτιο αιρετικοί παπικοί, … και όλοι οι προτεστάντες κοκορίκοι της αρνητικής κριτικής …, αλλά τις ίδιες σαχλαμάρες λένε και οι ορθόδοξοι Μακάριος Αιγύπτιος, Επιφάνιος Κύπρου, Θεοδώρητος, Ιωάννης Μανσούρ ο Δαμασκηνός, Θεόδωρος Στουδίτης, Οικουμένιος, Ευθύμιος Ζυγαβηνός, Θεοφύλακτος, … Και δεν υπάρχει ούτε ένας που να καταλαβαίνει το σωστό. (Εισαγωγή στη Βίβλο, 1 Κανών, σελ. 68-70)

Όπως βλέπετε, ο Σιαμάκης συνεχίζει να καυχιέται για την λύση που έδωσε το 1973 στα ονόματα Ιαννή και Ιαμβρή μέχρι και σήμερα, δηλ. μετά την απαξίωση και αποκοπή εκ μέρους του της γενεαλογίας του Α΄ Παραλειπομένων που αποτελεί ζωτικό μέρος αυτής της λύσης, ειδικά για τ’ όνομα Ιαννής!

Τι να σχολιάσει κανείς για να περιγράψει την κατάντια του Σιαμάκη; Άνοια; Δεν θυμάται σήμερα τί έχει γράψει χθες; Ή μήπως η αλαζονεία του τον οδηγεί να ξεχνά όλα τ’ άλλα και να θυμάται μόνο ότι πάντα πρωτοτυπεί έναντι όλων των άλλων και μπορεί έτσι αφενός να τους βρίζει και αφετέρου να καυχιέται;

Περίληψη

Ο Σιαμάκης έγραψε με τ’ όνομα του Σάκκου το 1973 το σύγγραμμα Ιαννής και Ιαμβρής. Αφορά την ερμηνεία στο χωρίο Β΄ Τιμ 3:8 που περιέχει αυτά τα ονόματα ως αντιρρησίες κατά του Μωυσή, και το πρόβλημα είναι πού τα βρίσκει ο Παύλος, αφού δεν υπάρχουν στην Παλαιά Διαθήκη.

Η επικρατούσα και μοναδική ερμηνεία μέχρι τις μέρες μας είναι ότι τα ονόματα ανήκουν στους δύο μάγους του φαραώ που κλήθηκαν απ’ αυτόν να κάνουν σημεία αντίστοιχα με τους Μωυσή και Ααρών ώστε ο φαραώ να αποτρέψει την φυγή των εβραίων από την Αίγυπτο. Η ερμηνεία αυτή, εκτός του ότι προέρχεται από απόκρυφες ραββινικές (ιουδαϊκές) παραδόσεις, παρουσιάζει και άλλα αδύνατα σημεία όπως το ότι οι μάγοι του φαραώ δεν μπορεί να ήταν μόνο δύο. Το βασικότερο είναι ότι δεν ταιριάζει με τα συμφραζόμενα του Παύλου όπου κάνει λόγο για πωρωμένους αιρετικούς με πορνικές συμήθειες με αμαρτωλά και αμετανόητα γυναικάρια (Β΄ Τιμ 3:7-9).

Η ερμηνεία του Σιαμάκη είναι ότι τα ονόματα ανήκουν στους δύο αδερφούς που πρωταγωνίστησαν στο περιστατικό της πορνικής αποστασίας του Ισραήλ, και όπως αυτό περιγράφεται στους Αριθμούς κεφ. 25. Εκεί παραδίνεται το όνομα του ενός μόνο αδερφού ως Ζαμβρί.

Σχολίασα αρκετά τις δύο ερμηνείες και πιστεύω ότι του Σιαμάκη είναι η σωστή μόνο κατά το ήμισυ, δηλ. όσον αφορά το Ιαμβρής που είναι το εξελληνισμένο Ζαμβρί . Οι διαφωνίες μου με τον Σιαμάκη είναι οι εξής:

Κατ’ αρχήν και κυριότερο, βρίσκω το θεολογικό κριτήριο με το οποίο ξεκινάει την ερμηνεία του να ξεφεύγει από τα όρια της ορθοδοξίας και να κινείται στην κακοδοξία και μάλιστα με αρκετό θράσος, προσδιορίζοντας τις συνήθειες του Αγίου Πνεύματος στο πότε και τί αποκαλύπτει.

Έπειτα, προσπαθώντας ο Σιαμάκης να βρει το όνομα του αδερφού που δεν παραδίνεται στο περιστατικό, του Ιαννή, καταφεύγει σε υποθέσεις που δεν μπορούν να γίνουν δεκτές, τόσο από την βιβλική έρευνα όσο και από πραγματολογικά δεδομένα που είναι γνωστά σε όλους. Παραθέτω ένα αντίστοιχο απόσπασμα απ’ το εν λόγω βιβλίο του:

Ούτως εχόντων των πραγμάτων, ήταν κατά πάντα δυνατόν και πιθανόν και απλό να γνωρίζει ο γραμματεύς και φαρισαίος Παύλος, αλλά και πας Ισραηλίτης αν ήθελε, εκ των βιβλίων και εκ της τρεχούσης πραγματικότητας, ότι ο οίκος ή δήμος Σαλώ της φυλής Συμεών ανήκε εις τον δήμο Ιαμινί. Τα περαιτέρω συνάγονται και μόνο εκ του κειμένου της Γραφής. (σελ. 59)

Για την τρέχουσα πραγματικότητα που λέει, κι εννοεί την διατήρηση όλων των αρχαίων δήμων του Ισραήλ στην μνήμη των εβραίων, είναι ασφαλώς ουτοπία, όπως απέδειξα, και όχι πραγματικότητα. Όσο για τη γνώση εκ των βιβλίων, πρέπει να πω ότι ο οίκος Σαλώ (ή Σαλέμ) αναφέρεται μαζί με τον δήμο Ιαμινί μόνο στη γενεαλογία του Α΄ Παραλειπομένων (Α΄ Πα 4:24-25), την οποία ο Σιαμάκης κόβει και πετάει στην νέα του πολύτομη έκδοση (Εισαγωγή στη Βίβλο, 2 Το Κείμενο, Οβελισμοί, σελ. 194-196). Παρόλ’ αυτά στη νέα του έκδοση κάνει εκτεταμένη μνεία εκείνης της «πρωτότυπης ανακάλυψής του» αναφέροντας το παλιό του βιβλίο Ιαννής και Ιαμβρής γεμάτος καύχηση, και συγχρόνως βρίζοντας όλους τους άλλους ερμηνευτές (Εισαγωγή στη Βίβλο, 1 Κανών, σελ. 68-70). Όπως φαίνεται, δεν αντιλαμβάνεται ότι στην νέα του έκδοση έχει κόψει και πετάξει στα σκουπίδια τη μισή εκείνη ερμηνεία του για τον Ιαννή! Και αν δεν ισχύει η μισή (σύμφωνα με τη νέα του έκδοση), τότε είναι φυσικό να μην ισχύει ολόκληρο το κατασκεύασμά του περί Ιαννή, αφήνοντας μόνη της και σκέτη την κενή και ματαιόδοξη καύχησή του.

Δεν ξέρω τί λέτε εσείς, αλλά εκείνο που μπορώ εγώ να πω με σιγουριά είναι το εξής:

Με το βιβλίο του Ιαννής και Ιαμβρής ο Σιαμάκης έδειξε ότι είναι κακόδοξος και τα επιχειρήματά του δεν έχουν βάση. Με την τελευταία πολύτομη έκδοση έδειξε τα προηγούμενα κι επιπλέον ότι είναι αλαζόνας, υβριστής και άνους (χωρίς νου, χωρίς λογική).