ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΕΝΩΧ (ΜΕΡΟΣ Γ΄) – Ο ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ MILIK
THE BOOK OF ENOCH (PART ΙΙΙ) – MILIK, THE RESEARCHER
Θεσσαλονίκη 24-10-2020
Όπως είδαμε στις προηγούμενες σελίδες μας, η υπόθεση του αποκρύφου ψευδο-Ενώχ είναι ένα αρκετά ακανθώδες θέμα που μπορεί να θέσει ακόμα και την πίστη κάποιων χριστιανών σε δοκιμασία, ή ακόμα και να τους σκανδαλίσει! Βλέπε τις σελίδες μας,
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΕΝΩΧ (ΜΕΡΟΣ Α΄) – Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ ,
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΕΝΩΧ (ΜΕΡΟΣ Β΄) – ΤΑ ΕΠΙΒΛΑΒΗ ΑΠΟΚΡΥΦΑ & Η ΙΟΥΔΑΪΚΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ .
Διότι πώς είναι δυνατόν να παίρνει κάποιος ευαγγελιστής ή απόστολος αποκαλυπτικές πληροφορίες από ένα βλάσφημο απόκρυφο; Ή πώς είναι δυνατόν τα απόκρυφα να περιέχουν θεόπνευστη προφητεία ή και πληροφόρηση;
Ανεξάρτητα όμως αν τα σκάνδαλα είναι αναπόφευκτα και τα επιτρέπει ο Θεός (Μθ 18,7, Λκ 17,1), η αλήθεια γκρεμίζει την ψευδο-χρονολόγηση του ψευδο-Ενώχ, καθώς θα παρουσιάσουμε όλα εκείνα τα στοιχεία για να βγάλει ο αναγνώστης αβίαστα την αλήθεια.
Εισαγωγικά στο απόκρυφο του ψευδο-Ενώχ
Είπαμε επίσης (σε προηγούμενη σελίδα μας) αλλά ας το επαναλάβουμε, ότι γνωστοί εκκλησιαστικοί άνδρες με εξηγητικά έργα πάνω στην Γραφή, έκαναν το λάθος και δέχτηκαν ότι οι συγγραφείς της Καινής Διαθήκης αντλούν πληροφορίες απ’ τα απόκρυφα. Τέτοιοι ήταν κυρίως δυτικοί, και ο γνωστός Ιερώνυμος που έφτιαξε την λατινική μετάφραση της Αγίας Γραφής, αυτήν που χρησιμοποιούν ως επίσημη μέχρι σήμερα οι πάπες, την λεγόμενη Vulgata (Βουλγάτα). Ο Ιερώνυμος μάλιστα λέει, ότι εξαιτίας της παράθεσης του Ιούδα απ’ το απόκρυφο του Ενώχ, μερικοί εκκλησιαστικοί απέρριψαν την Επιστολή του Ιούδα απ’ τον Κανόνα της Καινής Διαθήκης (De viris illustribus, 4)!! Κοιτάξτε που οδηγεί η πλάνη του αποκρύφου!
Όσοι δε εκ των δυτικών δεν απέρριψαν την Επιστολή του Ιούδα, και προσπαθώντας να βρουν λύση επί του ακανθώδους αυτού ζητήματος, βρήκαν το επιχείρημα ότι, ναι μεν ο Ιούδας αντλεί απ’ το απόκρυφο, αλλ΄ αυτό το κάνει όπως και οι Παύλος και Λουκάς παραθέτουν στίχους αρχαίων ελλήνων ποιητών και φιλοσόφων (Άρατος => «τοῦ γὰρ καὶ γένος ἐσμέν», Πρξ 17,28, Μένανδρος => «φθείρουσιν ἤθη χρηστὰ ὁμιλίαι κακαί.», Α΄ Κο 15,33).
Μ’ αυτά όμως που λένε οι δυτικοί, μας δείχνουν ότι δεν μπορούν να καταλάβουν την μεγάλη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στις προφητείες του Θεού που δίνονται μόνο στον λαό Του, δηλ. στην Γραφή των χριστιανών, και στις παροιμοιώδεις φράσεις ή αποφθέγματα που κυκλοφορούν σε όλο τον κόσμο. Διότι τις φράσεις που χρησιμοποιούν οι απόστολοι απ’ την θύραθεν γραμματεία, τις βάζουν ως παροιμίες της σοφίας του κοσμικού λαού, σοφίας που δεν αντιβαίνει στην σοφία του Θεού! Ενώ οι προφητείες των προφητών και αποστόλων, όπως αυτή του Ιούδα στην εν λόγω περικοπή, αφορούν αποκαλύψεις του Θεού και δεν συγκρίνονται με τις λαϊκές παροιμίες ή άλλα αποφθέγματα που κυκλοφορούν ευρέως!
Απ’ την άλλη αν το δούμε, το Άγιο Πνεύμα δεν δεσμεύεται να μην αναφέρει λαϊκά αποφθέγματα ή καθημερινές φράσεις, όπως τα γνωρίζουν οι απόστολοι απ’ την καθημερινότητα ή την παιδεία τους. Θυμίζουμε την λέξη εὐδία που χρησιμοποίησε ο Κύριος όταν αναφέρθηκε στην πρόβλεψη του καιρού που κάνουν οι φαρισαίοι, αδυνατώντας όμως συγχρόνως να «δουν» τα πνευματικά σημάδια των καιρών:
«Καὶ προσελθόντες οἱ Φαρισαῖοι καὶ Σαδδουκαῖοι πειράζοντες ἐπηρώτησαν αὐτὸν σημεῖον ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ἐπιδεῖξαι αὐτοῖς. 2 ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπεν αὐτοῖς· ὀψίας γενομένης λέγετε· εὐδία· πυρράζει γὰρ ὁ οὐρανός· 3 καὶ πρωΐ· σήμερον χειμών· πυρράζει γὰρ στυγνάζων ὁ οὐρανός. ὑποκριταί, τὸ μὲν πρόσωπον τοῦ οὐρανοῦ γινώσκετε διακρίνειν, τὰ δὲ σημεῖα τῶν καιρῶν οὐ δύνασθε γνῶναι;», Μθ 16,1-3.
Η λέξη εὐδία (= καλός καιρός) είναι σύνθετη και σχηματίζεται απ’ τα ευ και Δίας! Σαν να λέγαμε «ο Δίας έχει κέφια και κάνει καλό καιρό»! Την λέξη την είχε σε κοινή χρήση όλος ο ελληνιστικός κόσμος, και ο Κύριος δεν είχε κανένα πρόβλημα να την χρησιμοποιήσει! Ήθελε να είναι απλός στις εκφράσεις Του για να τον καταλαβαίνει ο απλός κόσμος. Δεν σημαίνει φυσικά ότι με την χρήση της ευδίας, ο Κύριος (ή ο Ματθαίος που την γράφει) παραδέχεται την ύπαρξη του Δία!
Τελικά, οι περισσότεροι ερευνητές της θεολογίας απορρίπτουν το απόκρυφο του ψευδο-Ενώχ, αλλά «μπαλώνουν» όπως όπως και με ασθενή επιχειρήματα το γεγονός, ότι είναι δυνατόν η Καινή Διαθήκη ν’ αντλεί απ’ αυτό, όπως και από άλλα απόκρυφα! (Τ’ άλλα απόκρυφα δεν αξίζει να τα εξετάσουμε μιας και η αιχμή του δόρατος αυτής της απόκρυφης φιλολογίας είναι ο ψευδο-Ενώχ).
Και είναι εύκολα κατανοητό στην κοινή λογική, ότι αν τα κακόδοξα και μυθώδη απόκρυφα είναι προγενέστερα και εν μέρει πηγές της Καινής Διαθήκης, τότε δεν μπορεί να βρεθεί κάποιο δυνατό επιχείρημα για να τα ξεχωρίσει απ’ την ιερότητα και θεοπνευστία της Γραφής! Απ’ την άλλη μεριά, αλίμονο αν το Άγιο Πνεύμα που ενέπνευσε τους συγγραφείς των ιερών κειμένων με την αλήθεια και το δόγμα του Θεού, «κρεμόταν» απ’ την ανόσια μυθολογία αυτών των αιρετικών βιβλίων.
Πριν την ανακάλυψη των χειρογράφων της Νεκράς Θάλασσας (Κουμράν, 1947) το βιβλίο του ψευδο-Ενώχ υπήρχε, αν και όχι ολόκληρο, σε αιθιοπικά χειρόγραφα, ελληνικά, λατινικά, κοπτικά και συριακά. Φερόταν μάλιστα ως Ενώχ Α΄ ή Αιθιοπικός Ενώχ, για να διακρίνεται από ένα άλλο απόκρυφο που ονομάζεται Ενώχ Β΄ ή Σλαβονικός Ενώχ. Και οι ερευνητές όλοι συνέτειναν ότι η αρχική γλώσσα του βιβλίου ήταν τ’ αραμαϊκά, καθώς και ότι γράφτηκε τον 1ο αι. π.Χ. από ιουδαίο συγγραφέα ή μάλλον από περισσότερους συγγραφείς και σε διαφορετικούς χρόνους, και μετά έγινε συμπίλημα. Διότι είναι χωρισμένο σ’ ευδιάκριτα μέρη με σαφώς διαφορετικό θέμα και περιεχόμενο. Τα επί μέρους αυτοτελή μέρη είναι 5, που αποτελούν συνολικά 108 μικρά κεφάλαια:
1. Το Βιβλίο των Αγγέλων (εγρηγόρων) ή Παρατηρητών (κεφ. 1-36).
2. Το Βιβλίο των Παραβολών (κεφ. 37-71).
3. Το Αστρονομικό Βιβλίο (κεφ. 72-82).
4. Το Βιβλίο των Οραμάτων (κεφ. 83-90).
5. Η Επιστολή του Ενώχ (κεφ. 91-108).
Αυτό που συνδέει τα 5 μέρη είναι η κοινή αναφορά στον οραματιστή και προφήτη Ενώχ που δέχεται οράματα και προφητείες στον ουρανό από αγγέλους, και τα οποία καταγράφει μετά. Το 1ο μέρος, των Αγγέλων ή Παρατηρητών (εγρηγόρων), είναι αυτό που επικεντρώνουμε την προσοχή μας, καθώς είναι περιέχει την επίμαχη προφητεία που είναι σχεδόν ίδια με την δίστιχη προφητεία της Επιστολής του Ιούδα (στίχοι 14-15), στον στίχο 1,9. Στις μέχρι τώρα σελίδες μας της ίδιας ενότητας, με την ονομασία ψευδο-Ενώχ εννοούσαμε κυρίως το 1ο αυτό μέρος του αποκρύφου, αλλά στην παρούσα σελίδα το εξετάζουμε σε όλες τις ενότητες κατά την σειρά που βάζει ο ερευνητής Μilik στο βιβλίο του.
Κατά τους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού το βιβλίο του ψευδο-Ενώχ διαδόθηκε στα αιρετικά γνωστικά συστήματα, και κυρίως στους Μανιχαίους του αιρεσιάρχη Μάνη.
Μετά την ανακάλυψη στο Κουμράν (1947) όπου βρέθηκαν αρκετά κομμάτια απ’ τον ψευδο-Ενώχ (κι από άλλα απόκρυφα καθώς και άλλα ιουδαϊκά και βιβλικά κείμενα), οι προσδοκίες των ερευνητών προσέλαβαν νέα φτερά για να χρονολογήσουν τον ψευδο-Ενώχ τουλάχιστον έναν αιώνα πιο πίσω. Πιθανολογείται ακόμα και στην αρχή του 3ου αι. π.Χ.!
Πώς όμως γίνεται η χρονολόγηση τέτοιων ευρημάτων;
Τεχνολογικά γίνεται με την μέθοδο ραδιενεργού άνθρακα (άνθρακα 14), αλλ’ αυτή εμπεριέχει σφάλμα που κυμαίνεται στο εύρος των ±200 ετών! Με τη μέθοδο αυτή τα χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας (Κουμράν) χρονολογούνται στο διάστημα 3ου αι. π.Χ. – 1ου αι. μ.Χ.! Όχι όλα σ’ ένα χρονικό σημείο, αλλά σε διάφορα χρονικά σημεία μέσα στο παρόν διάστημα. Έτσι π.χ., το μεγάλο χειρόγραφο του βιβλικού Ησαΐα, χρονολογείται στο διάστημα 3ου-1ου αι. π.Χ. ενώ ένα άλλο μικρότερο χειρόγραφο πάλι του Ησαΐα, στο διάστημα 1ου αι. π.Χ.-1ου αι. μ.Χ.!
Απ’ την στιγμή λοιπόν που υπάρχει στην ραδιοχρονολόγηση τέτοια απόκλιση, οι ερευνητές για μια ακριβέστερη χρονολόγηση, επιστράτευσαν άλλα κριτήρια. Αυτά ήταν: ιστορικά και παλαιογραφικά.
Ιστορικά (ο αγγλικός και διεθνής όρος είναι literary = λογοτεχνικά, αλλά για μας ταιριάζει περισσότερο ο όρος ιστορικά) είναι τα κριτήρια που βγαίνουν βάσει των πληροφοριών του εξεταζόμενου κειμένου συσχετίζοντάς τες με τις υπάρχουσες ιστορικές πληροφορίες που είναι ήδη χρονολογημένες ή από πληροφορίες που παρέχουν άλλα ιστορικά κείμενα ήδη χρονολογημένα. Εδώ όμως, επικρατεί ανάμεσα στους ερευνητές μια τελείως αφελής και αβασάνιστη παραδοχή! Ενώ δηλ. θα έπρεπε να εξεταστούν προσεκτικά τα «μέλλοντα συμβάντα» που αναφέρουν οι «προφητείες» του ψευδο-Ενώχ, αυτές θεωρούνται apriori αληθινές προφητείες, με συνέπεια να χρονολογούνται πίσω στο παρελθόν σύμφωνα με τα γεγονότα στα οποία υποτίθεται ότι «προφητεύουν».
Δηλ. εδώ φαίνεται καθαρά η μεροληπτική κρίση των ερευνητών που ενώ απ’ την μια πλευρά χρονολογούν τον Δανιήλ σε μεταγενέστερη εποχή των γεγονότων που ιστορεί και άρα και των προφητειών του (βλέπε και την προηγούμενη σελίδα μας στην ίδια ενότητα,
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΕΝΩΧ (ΜΕΡΟΣ Β΄) – ΤΑ ΕΠΙΒΛΑΒΗ ΑΠΟΚΡΥΦΑ & Η ΙΟΥΔΑΪΚΗ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ,
θεωρώντας τα γεγονότα που ο Δανιήλ προφητεύει ότι δεν τα προφητεύει αληθινά, αλλά τα γράφει μετά που έγιναν (ex eventu = έχουν συμβεί), απ’ την άλλη πλευρά θεωρoύν ως αληθινές τις «προφητείες» του ψευδο-Ενώχ και τις χρονολογούν πριν τα γεγονότα. Θα δούμε στη συνέχεια τις λεπτομέρειες που προδίδουν αυτήν την μεροληψία των ερευνητών.
Παλαιογραφικά είναι τα κριτήρια που χρησιμοποιεί η επιστήμη της Παλαιογραφίας. Αυτή είναι η επιστήμη των χειρογράφων που εξετάζει τα χειρόγραφα απ’ όλες τις απόψεις, και μεταξύ άλλων ενδιαφερόντων στοιχείων που έχουν αυτά, τα κατανέμει σε χρονικές περιόδους με κριτήριο την ομοιότητα της γραφής τους, δηλ. την μορφή των γραμμάτων.
Θα δούμε λοιπόν όλα τα κριτήρια στη συνέχεια.
Έγιναν πολλές εκδόσεις με αντίστοιχα στοιχεία υπομνημάτων και χρονολόγησης, αλλά η πιο εμπεριστατωμένη, και η «κορυφή» θα λέγαμε στο βιβλίο του ψευδο-Ενώχ, είναι η έκδοση του Milik, πολωνού καθολικού, που συμμετείχε μάλιστα στην εκσκαφή και ανεύρεση των χειρογράφων μέσα απ’ το σπήλαιο 4 του Κουμράν (1952), => The books of Εnoch, aramaic fragments of Qumran, cave 4, (Τα βιβλία του Ενώχ, αραμαϊκά σπαράγματα του Κουμράν, σπήλαιο 4), J. Τ. Μilik with the collaboration of Matthew Black, Οξφόρδη, 1976.
Ο ερευνητής Milik
Ο Milik θα πει κι αυτός ότι τα σπαράγματα του Ενώχ που βρέθηκαν στο Κουμράν χρονολογούνται απ’ το 2ο και 1ο αι. π.Χ.. Όμως βάζει μια περίεργη παρένθεση στον λόγο του την οποία βάζουμε αμέσως ως προϊδεάζουσα εισαγωγή [όλα τα παραθέματα του Milic είναι απ’ το παραπάνω βιβλίο του με μετάφραση – η μόνη συντομογραφική επεξήγηση που χρειαζόμαστε είναι η 4QEn = το βιβλίο του Ενώχ απ’ το σπήλαιο 4 του Κουμράν (Qumran):
«The dates of the 4QEn manuscripts are spread over the second and first centuries B.C. … However approximate these dates may be (and I would be the first to acknowledge that there is a fairly wide margin of error), it is significant in every respect that, apart from one manuscript of the Astronomical Book (Enastr^) and some copies of the Book of Giants, no manuscript of 4QEn has been found in the beautiful 'classical' writing of the Herodian era or from the last period of the Essene occupation of Hirbet Qumran.», pages 6-7.
Μετάφραση => «Οι χρονολογίες των χειρογράφων του σπηλαίου 4 του Κουμράν διαχέονται στους 2ο και 1ο αι. π.Χ. … Όσο μπορεί να είναι ακριβείς αυτές οι χρονολογίες (και μάλλον είμαι ο πρώτος που αναγνωρίζει ότι υπάρχει ένα αρκετά μεγάλο εύρος λάθους), είναι σημαντικό από κάθε άποψη ότι, εκτός από ένα χειρόγραφο του Αστρονομικού Βιβλίου και μερικά αντίγραφα του Βιβλίου των Γιγάντων, κανένα χειρόγραφο του 4QEn δεν έχει βρεθεί στην όμορφη «κλασσική» γραφή της Ηρωδιανής εποχής ή από την τελευταία περίοδο κατοίκησης των Εσσαίων στο Χιρμπέτ Κουμράν.», σελ. 6-7.
Βλέπουμε στην τελευταία φράση του να δίνει την περίληψη των παλαιογραφικών κριτηρίων τα οποία βρίσκει ο ίδιος και τα δημοσιεύει φυσικά στο εν λόγω βιβλίο του. Η Ηρωδιανή εποχή είναι αυτή που ξεκινάει απ’ τον Ηρώδη τον Μέγα (Ηρώδη σφαγέα κατ’ εμάς), δηλ. απ’ το 40 π.Χ. περίπου, και φτάνει μέχρι το 66 μ.Χ. με τον Ηρώδη Αγρίππα Β΄, οπότε και τελειώνει αφού μπαίνουμε τότε στον Πρώτο Ιουδαϊκό Πόλεμο (66-73 μ.Χ.).
Τα ιστορικά (literary) κριτήρια του Milik
Ο Μilik καταρχήν παραδέχεται ότι ο αιρεσιάρχης Μάνης πήρε τον ψευδο-Ενώχ και τον προσάρμοσε στην Ανατολική Αραμαϊκή γλώσσα που είναι παρακλάδι της Αραμαϊκής στα πιο ανατολικά μέρη της Παλαιστίνης. Αλλ’ αυτό έγινε τον 3ο αι. μ.Χ. στα αιρετικά γνωστικά συστήματα στα οποία ανήκε και ο Μάνης. Λέει λοιπόν ο Μilik:
«In an Eastern Aramaic adaptation, made by Mani himself, this book was admitted to the Manichaean canon of sacred books.», p. vi preface.
Μετάφραση => «Στην Ανατολική Αραμαϊκή γλώσσα που το προσάρμοσε ο ίδιος ο Μάνης, το βιβλίο (Ενώχ) έγινε αποδεκτό στον Μανιχαϊκό κανόνα των ιερών βιβλίων», σελ. vi πρόλογος.
Θέλοντας τώρα να βρει ακόμα πιο αρχαιότερες πηγές για τον ψευδο-Ενώχ, πηγαίνει πίσω στον Ευπόλεμο που επισημάναμε ήδη αρκετά (διότι είναι ο μόνος που αναφέρει τον Ενώχ ως διδάξαντα στον Αβραάμ την αστρολογία), και παραπέμποντας στην μόνη πηγή που διασώζει τα λόγια του Ευπόλεμου, δηλ. στην Ευαγγελική Προπαρασκευή του Ευσέβιου Καισαρείας (αυτήν που βάλαμε κι εμείς, βλέπε την σελίδα μας ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΕΝΩΧ (ΜΕΡΟΣ Α΄) – Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ ), λέει:
«Eupolemos thus gives us a concise summary of the Astronomical Book of Enoch: an astrological treatise describing the path of the sun and of the moon and other matters, learned by means of angelic instruction, and passed on to Methuselah.», p. 9.
Μετάφραση => «Ο Ευπόλεμος μας δίνει έτσι μια συνοπτική περίληψη του Αστρονομικού Βιβλίου του Ενώχ: μια αστρολογική πραγματεία που περιγράφει την πορεία του ήλιου και του φεγγαριού και άλλα θέματα, που μαθαίνεται μέσω αγγελικής διδασκαλίας και μεταβιβάστηκε στον Μαθουσάλα.»!, σελ. 9.
Αναρωτιόμαστε λοιπόν: Για ποια συνοπτική περίληψη του Ευπόλεμου μας μιλάει ο Μilik, όταν αυτά που λέει ο Ευπόλεμος τα είδαμε αναλυτικά και δεν υπάρχει ούτε υπαινιγμός του γι αστρολογική πραγματεία, παρά μόνο ότι ο Αβραάμ πήρε τις αστρολογικές γνώσεις του απ’ τον προπάτορά του Ενώχ; Είναι δυνατόν με αυτά που λέει ο Ευπόλεμος για τον Αβραάμ και τα παραθέτει και ο ίδιος ο Μilik (σελ. 9), να βγαίνει το συμπέρασμα ότι ο Ευπόλεμος γράφει περίληψη αστρολογικής πραγματείας;
Ας βάλουμε όμως καλύτερα το πρωτότυπο κείμενο προς καθαρότητα του θέματος:
«Συζήσαντα δὲ τὸν Ἀβραὰμ ἐν Ἡλιουπόλει τοῖς Αἰγυπτίων ἱερεῦσι πολλὰ μεταδιδάξαι αὐτοὺς, καὶ τὴν ἀστρολογίαν καὶ τὰ λοιπὰ …, τὴν δὲ εὕρεσιν αὐτῶν εἰς Ἐνὼχ ἀναπέμπειν, καὶ τοῦτον εὑρηκέναι πρῶτον τὴν ἀστρολογίαν, … Ἕλληνας δὲ λέγειν τὸν Ἄτλαντα εὑρηκέναι ἀστρολογίαν. Εἶναι δὲ τὸν Ἄτλαντα τὸν αὐτὸν καὶ Ἐνὼχ.», Ευσέβιος, Ευαγγ. Προπ., 9,17.
Ας διατυπώσουμε τώρα πιο καθαρά την απορία μας:
Μπορούμε λέτε, απ’ τα παραπάνω λόγια του Ευπόλεμου να συνάγουμε το συμπέρασμα ότι αυτά που λέει είναι περίληψη αστρολογικής πραγματείας που έχει γράψει ο Ενώχ; Ή μήπως πρέπει κι εμείς ως Έλληνες να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι και ο Άτλαντας έχει γράψει μια πολύ αρχαία ελληνική αστρολογική πραγματεία, αλλά επειδή εκείνη … χάθηκε, πρέπει να «πούμε» ότι ήταν παρόμοια με του Ενώχ;
Νομίζω πως είναι ευνόητο στον καθένα, ότι δεν είναι δυνατόν να βγαίνουν τέτοια συμπεράσματα που βγάζει ο Μilik, και μας δείχνει έτσι ότι κάνει ένα λάθος που είναι γνωστό στους ερευνητές ως «λήψη του ζητουμένου»! Ανάγει δηλ. το ζητούμενο ως δεδομένο! Έχουμε λοιπόν 1η «λήψη του ζητουμένου» απ’ τον Μilik!
Συνεχίζοντας ο Μilik, παραθέτει σημείο του Ευπόλεμου που κάνει λόγο για την πόλη-όρος όπου συνάντησε ο Αβραάμ τον Μελχισεδέκ, μετά την νίκη του επί του Χοδολογομμόρ και την απελευθέρωση του αιχμαλώτου Λωτ μετά της οικογενείας του. Ονομάζει δε ο Ευπόλεμος το όρος αυτό και το ιερό που υπάρχει εκεί, Αργαριζίν (= όρος Υψίστου):
«Given the undeniably Samaritan character of this narrative (the primordial role of Abraham as against that assigned to Moses in the Judaean tradition; the allusion to the temple of Argarizin named the mountain of the Most High), an anonymous Samaritan source may be seen in it, the same source as that from which the extract αδέσποτος of Praep. ev. ix. i8. 2 is derived, which, moreover, is simply a resume of the first extract from Eupolemos.», p. 9.
Μετάφραση => «Δεδομένου του αδιαμφισβήτητου χαρακτήρα της Σαμαρειτικής αυτής αφήγησης (ο πρωταρχικός ρόλος του Αβραάμ σε σχέση με αυτόν που αποδίδεται στον Μωυσή στην Ιουδαϊκή παράδοση · ο υπαινιγμός του ναού του Αργαριζίν που ονομάζεται το βουνό του Υψίστου), μπορεί να εμφαίνει μια ανώνυμη Σαμαρειτική πηγή, την ίδια πηγή με αυτήν από την οποία η λέξη αδέσποτος του Praep. Ev. ix. i8. 2 προέρχεται, το οποίο, επιπλέον, είναι απλώς μια περίληψη του πρώτου αποσπάσματος από τον Ευπόλεμο», σελ. 9.
Εδώ ο Milik συνδέει 2 στοιχεία. Για να τα ξεχωρίσουμε και ακολούθως να δούμε αν έχει δίκιο, θα παραθέσουμε την περικοπή του Ευπόλεμου που μιλάει για το ιερό Αργαριζίν:
« … ξενισθῆναί τε αὐτὸν (τον Αβραάμ) ὑπὸ πόλεως ἱερὸν Ἀργαριζίν, ὅ εἶναι μεθερμηνευόμενον ὄρος ὑψίστου. Παρὰ δὲ τοῦ Μελχισεδὲκ ἱερέως ὄντος τοῦ Θεοῦ καὶ βασιλεύοντος λαβεῖν δῶρα.», Ευσέβιος, Ευαγγ. Προπ., 9,17.
Ας δούμε λοιπόν τώρα ξεχωριστά τα στοιχεία του Ευπόλεμου που συνδέει ο Milik:
1) Το όρος Γαριζίν όπου οι Σαμαρείτες διεκδικούσαν την αποκλειστική λατρεία του Θεού (η γνωστή διαφορά με τους Ιουδαίους που φαίνεται και στα Ευαγγέλια, Ιω 4,19-20) είναι αυτό όπου συναντήθηκαν οι Αβραάμ και Μελχισεδέκ, όπου κατά τον Ευπόλεμο ήταν η έδρα του Μελχισεδέκ. Αυτή η πληροφορία προέρχεται κατά τον Milic από μια αρχαία Σαμαρειτική πηγή.
2) Η λέξη αδέσποτος την οποία δεν αναφέρει ο Ευπόλεμος αλλά ο Αρτάπανος (!), και ο Milik θεωρεί ότι έχει σχέση με την προηγούμενη υποτιθέμενη Σαμαρειτική πηγή του Ευπόλεμου. Η συγκεκριμένη φράση του Αρτάπανου έχει:
«Ἐν δὲ ἀδεσπότοις εὕρομεν τὸν Ἀβραὰμ ἀναφέροντα εἰς τοὺς γίγαντας, τούτους δὲ οἰκοῦντας ἐν τῆ Βαβυλωνία διὰ τὴν ἀσέβειαν ὑπὸ τῶν θεῶν ἀναιρεθῆναι, …», Ευσέβιος, Ευαγγ. Προπ., 9,18.
Κι εννοεί φυσικά ο Αρτάπανος μια αδέσποτη ιστορία για γίγαντες στην οποία μπλέκει και τον Αβραάμ, όπως την είδαμε στο Α΄ Μέρος της ενότητας του ψευδο-Ενώχ.
Αντίκρουση των 2 στοιχείων που συνδέει ο Milik:
1) Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι το όρος Αργαριζίν που αναφέρει ο Ευπόλεμος έχει Σαμαρειτική πηγή, όμως τί σχέση έχει αυτό με τον ψευδο-Ενώχ;
2) Η λέξη ἀδεσπότοις του Αρτάπανου αναφέρεται στην σχέση του Αβραάμ με τους γίγαντες της Βαβυλωνίας όπως είδαμε, και δεν συνδέεται, ούτε με κάποια Σαμαρειτική πηγή του Ευπόλεμου, ούτε με τον Ενώχ (αφού δεν τον αναφέρει), ούτε με το βιβλίο του ψευδο-Ενώχ!
3) Κι αν δεχτούμε ότι η λέξη ἀδεσπότοις του Αρτάπανου συνδέεται με την Σαμαρειτική πηγή του Ευπόλεμου, αυτό ξανά τί σχέση έχει με το βιβλίο του ψευδο-Ενώχ, όταν κανένας απ’ τους 2, Ευπόλεμος και Αρτάπανος, δεν κάνουν νύξη για το βιβλίο του ψευδο-Ενώχ;
Εδώ γεννιέται μια απορία: Γιατί ο Milik προσπαθεί απελπισμένα να συνδέσει το Αργαριζίν του Ευπόλεμου με μια Σαμαρειτική πηγή και ακολούθως με τον ψευδο-Ενώχ;
Την απάντηση θα την δείτε ευθύς αμέσως απ’ τον ίδιο τον Milik:
«However, it seems to me more likely that Eupolemos used the Samaritan work and copied it without great changes. The short extract is derived directly from it, and it differs in at least one detail (Abraham's descent from the Giants) from the text of Eupolemos. The Samaritan history used by the latter may well date from fairly far back in the third century, since one of its objectives was the exaltation of the temple of Gerizim, founded in the time of Alexander. This first reference to the Astronomical Book of Enoch, a reference coming from a Samaritan historian, obliges us to rethink the problem of the priestly milieu in which our document was written.», p. 9-10.
Μετάφραση => «Ωστόσο, μου φαίνεται πιο πιθανό ότι ο Ευπόλεμος χρησιμοποίησε το Σαμαρειτικό έργο και το αντέγραψε χωρίς μεγάλες αλλαγές [!]. Το σύντομο απόσπασμα προέρχεται απευθείας από αυτό, και διαφέρει τουλάχιστον σε μια λεπτομέρεια (κατάβαση του Αβραάμ από τους Γίγαντες) από το κείμενο του Ευπόλεμου. Η ιστορία των Σαμαρειτών που χρησιμοποιείται από τον τελευταίο μπορεί να χρονολογείται από τον 3ο αιώνα, δεδομένου ότι ένας από τους στόχους της ήταν η ανάδειξη του ναού του Γαριζίν, που ιδρύθηκε την εποχή του Αλέξανδρου (του μεγάλου). Αυτή η πρώτη αναφορά στο Αστρονομικό Βιβλίο του Ενώχ, μια αναφορά που προέρχεται από έναν ιστορικό Σαμαρείτη, μας υποχρεώνει να επανεξετάσουμε το πρόβλημα του ιερατικού περιβάλλοντος στο οποίο γράφτηκε το έγγραφό μας.», σελ. 9-10.
Είδατε την απάντηση που μας φανερώνει ο Milik; Για να μεταθέσει την πηγή άντλησης της συγγραφής του ψευδο-Ενώχ ακόμα πιο πίσω στο χρόνο, και να την πάει έτσι στην εποχή κατασκευής του ναού στο Γαριζίν απ’ τους Σαμαρείτες, δηλ. γύρω στο 330-320 π.Χ., στην εποχή δηλ. του Μ. Αλέξανδρου!
Προσέξτε όμως το σκεπτικό του Milik: Θεωρεί ότι ο Ευπόλεμος αντιγράφει από ένα Σαμαρειτικό έργο που διαφέρει απ’ την διήγηση του Αρτάπανου τουλάχιστον σ’ ότι αφορά τους γίγαντες! Ταυτίζει δηλ. το απόσπασμα ενός συγγραφέα με το απόσπασμα ενός άλλου, του Ευπόλεμου με του Αρτάπανου, λέγοντας ότι διαφέρουν μόνο σ’ ένα ή δυο σημεία, ενώ συμβαίνει το αντίθετο:
Διαφέρουν σε πολλά, ακόμα και ότι ο Ευπόλεμος αναφέρει τον Ενώχ (ως πρώτο διδάξαντα την αστρολογία στον Αβραάμ) ενώ ο Αρτάπανος όχι. Και συμφωνούν μόνο στις αστρολογικές γνώσεις του Αβραάμ και στην μετοίκησή του από Βαβυλωνία στη Φοινίκη πρώτα, και μετά στην Αίγυπτο. Για δε την αστρολογική γνώση του Αβραάμ κάνει λόγο και ο Βηρωσσός, και ο Φίλων ο Ιουδαίος και ο Ιώσηπος, όπως είδαμε. Μάλιστα ο Ιώσηπος αναφέρει και τον έλληνα ιστορικό Εκαταίο (6ος-5ος αι. π.Χ.), για τον οποίο λέει ότι έγραψε ολόκληρο βιβλίο για τον δίκαιο Αβραάμ:
«Ἑκαταῖος δὲ καὶ τοῦ μνησθῆναι πλεῖον τι πεποίηκε. Βιβλίον γὰρ περὶ αὐτοῦ (Αβραάμ) συνταξάμενος κατέλιπε.», Ευσέβιος, Ευαγγ. Προπ., 9,16, Ιώσηπος, Ιουδ. Αρχ. 1,159.
Τελικά, το μόνο κοινό των Ευπόλεμου και Αρτάπανου (αλλά και όλων των ιστορικών που είδαμε στο Α΄Μέρος του ψευδο-Ενώχ) είναι, το αληθινό ιστορικό φόντο που διηγείται η Βίβλος για τον Αβραάμ, του οποίου ο άμεμπτος, πράος και δίκαιος χαρακτήρας έλαμψε στο ιστορικό στερέωμα 3 μεγάλων εθνών, των Χαλδαίων, των Φοινίκων, και των Αιγυπτίων, και δεν ήταν δυνατόν να περάσει απαρατήρητη και απ’ τους έλληνες ιστορικούς που τον αναφέρουν, όπως οι Μόλων, Αλέξανδρος Πολυΐστωρ και Εκαταίος, όπως είδαμε. Συνεπώς οι γνώσεις του Αβραάμ περί αστρολογίας είναι απλώς πρόσθετες μυθολογικές «σάλτσες» προερχόμενες από πανάρχαιους ιουδαϊκούς μύθους, όπως συμβαίνει και με τους δικούς μας μύθους περί Άτλαντα (Διόδωρος Σικ. 3,60) και Προμηθέα (Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, 42-105).
Είναι γνωστό κι ευνόητο ότι τ’ αρχαία έθνη «παρήγαγαν» μύθους για να τονώσουν το εθνικό τους συναίσθημα και να προβάλλουν την επιστημονική διάκριση και δόξα τους έναντι των άλλων εθνών. Αυτό συνέβη με τους Ιουδαίους που έβγαλαν τον μύθο περί αστρολογίας και τον απέδωσαν, σε ποιον άλλο; στον φημισμένο δίκαιο και διεθνούς εμβέλειας πολυταξιδεμένο από χώρα σε χώρα Αβραάμ τους. Και μόνο ο Ευπόλεμος εμπλέκει στον μύθο αυτόν και τ’ όνομα του προπάτορα Ενώχ, και κανένας άλλος! Ενώ στην ιστορική αλήθεια ο Ευπόλεμος λέει περισσότερα απ’ τον Αρτάπανο, που τα παίρνει απ’ τη Βίβλο. Αλλά στην μεταφρασμένη παράθεση του Ευπόλεμου που κάναμε παραπάνω, αφαιρέσαμε όλα εκείνα που δεν αφορούν το θέμα μας. [Παραπέμπουμε γι αυτό τους αναγνώστες στην Ευαγγελική Προπαρασκευή του Ευσέβιου, και συγκεκριμένα στο βιβλίο 9, παράγραφο 17 για τον Ευπόλεμο, και παράγραφο 18 για τον Αρτάπανο.]
Άρα εδώ ο Milik κάνει 2η λήψη του ζητουμένου, θεωρώντας την σύνδεση των 2 συγγραφέων, Ευπόλεμου και Αρτάπανου, με Σαμαρειτική πηγή, ενώ κάτι τέτοιο δικαιολογείται μόνο για τον Ευπόλεμο που αναφέρει το Αργαριζίν, και που όπως είπαμε αυτό δεν δείχνει καμιά σύνδεση με τον ψευδο-Ενώχ.
Ας ανακεφαλαιώσουμε εδώ τα 2 «άλματα» με τα οποία ο Milik φτάνει στο ποθητό του αποτέλεσμα:
1η λήψη του ζητουμένου για την περίληψη του Αστρονομικού βιβλίου του ψευδο-Ενώχ που υποτίθεται ότι κάνει ο Ευπόλεμος!
2η λήψη του ζητουμένου που συνδέει τον Ευπόλεμο μαζί με τον Αρτάπανο και με μια κοινή Σαμαρειτική πηγή που γράφτηκε πιο νωρίς κι απ’ το 300 π.Χ.!
Εδώ γεννιέται άλλο ερώτημα: Γιατί ο Milik έμπλεξε και τον Αρτάπανο αφού ο Ευπόλεμος είχε και τα 2 στοιχεία που «βόλευαν» για την χρονολόγηση του ψευδο-Ενώχ προς τα πίσω, δηλ. 1) την περίληψη αστρολογικής πραγματείας, και 2) τ’ όρος Αργαριζίν απ’ την πιθανή Σαμαρειτική πηγή;
Απάντηση: Ο Milik χρειαζόταν την αδέσποτη ιστορία που αναφέρει ο Αρτάπανος γιατί η Σαμαρειτική πηγή του Ευπόλεμου χάθηκε, γι αυτό και την … θεωρεί ως πιθανή!!
Θα μπορούσαμε να δεχτούμε κι εμείς την Σαμαρειτική πηγή του Ευπόλεμου αλλ’ αυτό δεν συνεπάγεται ότι παίρνει όλες του τις πληροφορίες αποκλειστικά απ’ αυτήν. Απεναντίας θεωρούμε πιο εύλογο ότι παίρνει μόνο εκείνες τις πληροφορίες που αφορούν τ’ όρος Γαριζίν (ή Αργαριζίν όπως το λέει) και οι οποίες το συνδέουν με τον Μελχισεδέκ! Εξάλλου είναι πιο φυσικό για έναν ιστορικό να παίρνει πληροφορίες από περισσότερες της μιας πηγές, και βλέπουμε ότι τις περισσότερες τις παίρνει απ’ τη Βίβλο που είναι πολύ αρχαιότερη.
Έπειτα την πληροφορία για τις αστρολογικές γνώσεις του Αβραάμ είδαμε να την μεταδίδει και ο Βηρωσσός, ο βαβυλώνιος ιστορικός του 4ου-3ου αι. π.Χ. που την ήξερε προφανώς από αρχαιότερες πηγές. Επομένως, γιατί πρέπει να δεχτούμε Σαμαρειτική πηγή του 4ου αι. π.Χ. (εποχή Μ. Αλέξανδρου) για τις αστρολογικές γνώσεις του Αβραάμ, όταν ο Ιώσηπος μας βεβαιώνει ότι και ο έλληνας Εκαταίος μιλάει γι αυτές, στο παράθεμα που βάλαμε πριν λίγο. Και ο Εκαταίος έζησε στο διάστημα 6ου-5ου αι. π.Χ.!
Αλλ’ όπως είπαμε, ο Milik θέλει να «βγάλει» αστρολογική πραγματεία, την περίληψη της οποίας υποτίθεται ότι αναφέρει ο Ευπόλεμος, και να την συνδυάσει με την αδέσποτη ιστορία του Αρτάπανου!
Αυτά τ’ «άλματα» του Milik μου θυμίζουν τον Σιαμάκη. Μόνο που ο Σιαμάκης δεν κάνει απλώς «άλματα», αλλά είναι και συστηματικός ψεύτης και απατεώνας. Διότι βλέπετε, ο Milik μπορεί να βγάζει «αλματώδη» συμπεράσματα βασιζόμενα σε «αλματώδεις» συνδυασμούς, αλλά δεν παραποιεί τα κείμενα, δηλ. δεν λέει ψέματα για το περιεχόμενό τους, όπως ο Σιαμάκης! Την ιδιότητα της παραχάραξης των κειμένων την έχει μόνο ο ψεύτης και καταφρονητής της αλήθειας του Χριστού Σιαμάκης!
Τα παλαιογραφικά κριτήρια του Milik
Εδώ ο Milik κάνει μια φιλότιμη προσπάθεια συγκρίνοντας τα αραμαϊκά χειρόγραφα (Κουμράν) του ψευδο-Ενώχ με άλλα γνωστά και χρονολογημένα χειρόγραφα των αιώνων 2ου και 3ου π.Χ., στα οποία παραπέμπει αφού βρίσκει ομοιότητες μεταξύ των γραφών τους, αλλά δεν βάζει φωτογραφίες για να φανούν αυτές οι ομοιότητες.
Αλλά κι αν ακόμη οι ομοιότητες είναι αυτές που αναφέρει ο Milik, τίποτα δεν μας δεσμεύει να δεχτούμε ότι οι γραφές αυτές συνεχίζονται έστω και με λιγότερη ένταση στον 1ο αι. μ.Χ. (Ηρωδιανή εποχή). Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι στην Παλαιογραφία, οι ομοιότητες ανάμεσα στα χειρόγραφα μέσα σε διάστημα 2 και 3 αιώνων ή και περισσότερων, είναι γνωστές και χαρακτηρίζουν τις διάφορες γραφές των χειρογράφων. Για παράδειγμα θ’ αναφέρουμε αμέσως τί συμβαίνει σε μερικές ελληνικές μεγαλογράμματες γραφές χειρογράφων, σύμφωνα με τον διάσημο ερευνητή της παλαιογραφίας Elpidio Mioni:
«Οι γραφές βακχυλίδεια και ρωμαϊκή, εμφανίζονται περίπου ταυτόχρονα κατά το 1ο αι. μ.Χ. και παρακμάζουν κατά τον 3ο αι.. Η βιβλική μεγαλογράμματη εμφανίζεται απ’ τον 2ο αι. μ.Χ. και φτάνει μέχρι και τον 6ο αι.. Η κοπτική μεγαλογράμματη αρχίζει απ’ τον 4ο αι. μ.Χ. και φτάνει μέχρι τον 10ο αι.. Η οξυκόρυφη εμφανίζεται στον 4ο αι. μ.Χ., ακμάζει κατά τους 5ο και 6ο, κάνει μια καμπύλη οπισθοχώρησης στον 7ο, και ξαναέρχεται με ζωντάνια στον 8ο, και φτάνει μέχρι και τον 9ο αι.», Elpidio Mioni, Εισαγωγή στην Ελληνική Παλαιογραφία, Αθήνα 1998, 5η έκδοση, σελ. 65-74. Το βιβλίο αυτό κρίθηκε τόσο αξιόλογο απ’ τους επιστήμονες, που το χρησιμοποιούν σαν εγχειρίδιο Παλαιογραφίας στα Τμήματα των ελληνικών πανεπιστημιακών Σχολών.
Ο Milik είναι σίγουρος για τα παλαιογραφικά του κριτήρια χρονολόγησης, και στην αρχή ακόμα του βιβλίου του εκθέτει το συμπέρασμά του:
«no manuscript of 4QEn has been found in the beautiful 'classical' writing of the Herodian era or from the last period of the Essene occupation of Hirbet Qumran. Qumran scribes and readers must have gradually lost interest in the literary compositions attributed to Enoch, just as happened, though more rapidly and more drastically, in Pharisaic circles. … Equally significant, finally, is the absence of the Books of Enoch from other caves at Qumran, whose stores formed private libraries. Our copies of 4QEn were no doubt covered with dust on the shelves, in the chests, or in the earthenware jars of the main library, and only a small number of Essene readers consulted and borrowed them, particularly during the first century A.D.
Enochic literature was to have a full-blown renaissance in the early Christian communities, but this would come about through the medium of Greek translations.», p. 7.
Μετάφραση => «Κανένα χειρόγραφο του 4QEn δεν έχει βρεθεί στην όμορφη «κλασική» γραφή της Ηρωδιανής εποχής (50 π.Χ. – 70 μ.Χ.) ή από την τελευταία περίοδο κατοίκησης των Έσσαίων στο Χιρμπέτ Κουμράν (1ος αι. μ.Χ.). Οι συγγραφείς και οι αναγνώστες του Κουμράν πρέπει να είχαν χάσει σταδιακά το ενδιαφέρον τους για τις ιστορικές συνθέσεις που αποδίδονται στον Ενώχ, όπως συνέβη, αν και πιο γρήγορα και πιο δραστικά, στους Φαρισαϊκούς κύκλους. … Εξίσου σημαντική, τέλος, είναι η απουσία των Βιβλίων του Ενώχ από άλλα σπήλαια στο Κουμράν, των οποίων τα ράφια αποτελούσαν ιδιωτικές βιβλιοθήκες. Τα αντίγραφά μας του 4QEn ήταν αναμφίβολα καλυμμένα με σκόνη στα ράφια, στα μπαούλα ή στα πήλινα αγγεία της κύριας βιβλιοθήκης, και μόνο ένας μικρός αριθμός Εσσηνών αναγνωστών τα συμβουλευόταν και τα δανειζόταν, ιδιαίτερα κατά τον πρώτο αιώνα μ.Χ..
Η λογοτεχνία του Ενώχ έμελλε να έχει μια πλήρη αναγέννηση στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες, αλλά αυτό θα συνέβαινε μέσω ελληνικών μεταφράσεων.», σελ. 7.
Κοιτάξτε πώς ο Milik δικαιολογεί τα «στοιχεία χρονολόγησης που βρήκε» και που τ’ ανάγει στον 3ο αι. π.Χ., και πώς δικαιολογεί επίσης ότι δεν έγιναν άλλες αντιγραφές του ψευδο-Ενώχ σε χειρόγραφα του 1ου αι. μ.Χ. δηλ. την εποχή των ιστορικών μαρτυριών και της βεβαιωμένης κατοίκησης του Κουμράν απ’ τους Εσσαίους, γιατί λέει … χάθηκε το πολύ ενδιαφέρον για το βιβλίο! Κι έτσι μόνο λίγοι Εσσαίοι του 1ου αι. μ.Χ. διέσωσαν μερικά παλιά χειρόγραφα, δηλ. αυτά που βρέθηκαν! Αλλά μετά στους επόμενους χριστιανικούς αιώνες αναζωπυρώθηκε το ενδιαφέρον για τον ψευδο-Ενώχ μέσω των ελληνικών μεταφράσεων!
Δηλ. χωρίς να το θέλει ο Milik, μας δείχνει ότι τα ευρήματα στο Κουμράν ίσως και να είναι όλα του 1ου αι. μ.Χ. αλλά με πιθανολογίες και με λήψεις του ζητουμένου που θα δούμε πάλι στη συνέχεια, «ανήκουν στον 3ο αι. και στον 2ο αι. π.Χ.»!
Παρακάτω ο Milik λέει:
«The alphabet of 4QEn (first copy) is quite archaic and is connected with the semicursive scripts ('semi-formal) of the third and second centuries B.C. Our manuscript probably dates from the first half of the second century. However, it does not fit very well into the scribal traditions of the Jewish copyists of Judaea or even Egypt; the scribe would perhaps be dependent upon the Aramaic scripts and the scribal customs of Northern Syria or Mesopotamia. …
So far as the grammar of 4QEn (first copy) is concerned, we should point out the hypothetical existence of the demonstrative 'emphatic' pronoun of the East-Aramaic type», p. 140.
Μετάφραση => «Το αλφάβητο του 4QEn (πρώτο αντίγραφο) είναι αρκετά αρχαϊκό και συνδέεται με τις ημιστρόγγυλες και συνεχόμενες γραφές[13] του τρίτου και δεύτερου αιώνα π.Χ. Το χειρόγραφό μας πιθανότατα χρονολογείται από το πρώτο μισό του δεύτερου αιώνα. Ωστόσο, δεν ταιριάζει πολύ στις γραφικές παραδόσεις των Εβραίων αντιγράφων της Ιουδαίας ή ακόμη και της Αιγύπτου. Ο γραφέας θα εξαρτάται ίσως από τα αραμαϊκά σενάρια και τα γραμματικά έθιμα της Βόρειας Συρίας ή της Μεσοποταμίας. …
Όσον αφορά τη γραμματική του 4QEn (πρώτο αντίγραφο), πρέπει να επισημάνουμε την υποθετική ύπαρξη της επιδεικτικής «εμφατικής» αντωνυμίας του τύπου Ανατολικής-Αραμαϊκής», σελ. 140.
[13] Μεταφράσαμε το semicursive scripts ως ημιστρόγγυλες και συνεχόμενες γραφές σύμφωνα με την μετάφραση του διάσημου αμερικάνικου λεξικού Μerriam-Webster. Θα το βρείτε on-line, https://www.merriam-webster.com/dictionary/cursive?src=search-dict-box .
Η γραφή αυτή μας φέρνει στο νου την δική μας σημερινή μικρογράμματη γραφή, όταν βιαζόμαστε και γράφουμε τα γράμματα κολλημένα, με το ένα ως αδιάκοπη συνέχεια του άλλου (μονοκονδυλιές).
Όπως βλέπουμε ένα παλαιογραφικό κριτήριο του Milik, είναι η ημιστρόγγυλη και συνεχόμενη γραφή που την χρονολογεί στους 3ο και 2ο π.Χ. αι., αλλά με 2 διαφορές: 1) η γραφή δεν ταιριάζει με την αντίστοιχη αραμαϊκή της Ιουδαίας (!), ούτε και της Αιγύπτου (!), άρα πρέπει να υποθέσει ότι ανήκει στην ανατολική αραμαϊκή της Μεσοποταμίας (!), 2) δεν συναντάται εμφατική αντωνυμία στην ανατολική αραμαϊκή, άρα πρέπει να υποθέσει ότι αυτή υπάρχει!
Εξακολουθεί επίσης να μην βάζει φωτογραφίες προς σύγκριση, και το μόνο που κάνει συνεχώς είναι, να παραπέμπει στις υποσημειώσεις βιβλίων άλλων ερευνητών και σε γνωστά χειρόγραφα βεβαιωμένης χρονολόγησης απ’ τον 2ο αι. π.Χ.! Έτσι όμως, αναρωτιόμαστε: ποιός θα τον ελέγξει αν τα λέει καλά ή λάθος;
Παρόλο λοιπόν το χρονικό εύρος αιώνων που μας προσφέρει η Παλαιογραφία, βλέπουμε τον Milik να επιμένει σε μια στενή χρονολόγηση, κι επιπλέον να προσπαθεί με διάφορες υποθέσεις, ν’ αποδείξει ότι η γραφή των αραμαϊκών σπαραγμάτων του Κουμράν, παρουσιάζει περισσότερες διαφορές παρά ομοιότητες με άλλα κείμενα μεταγενέστερα του 3ου και 2ου αι. π.Χ., ενώ απ’ την άλλη παραδέχεται ουσιώδεις διαφορές με τις γραφές της Ιουδαίας και της Αιγύπτου στην ίδια εποχή!
Η λήψη του ζητουμένου δίνει και παίρνει στον Milik!
Λίγο πιο κάτω ο Milik λέει:
«Note that the preformative is already that of the masculine form yi- and not ti- while the Palmyrene keeps the form tiqt'lan: [αραμαϊκά γράμματα] in an inscription dated June A.D. 73.»
Μετάφραση => «Σημειώστε ότι το προκαταφατικό είναι ήδη εκείνο της αρσενικής μορφής yi- και όχι ti- ενώ το Παλμυρικό διατηρεί τη μορφή tiqt'lan: [αραμαϊκά γράμματα] σε επιγραφή με ημερομηνία Ιουνίου του 73 μ.Χ..», σελ. 141.
Και συνεχίζει:
«4QEn (first copy) seems to have been made from a very old copy, dating from the third century BC at the very least; … Elsewhere several orthographical and phonetic features have quite late characteristics, … Without insisting too much on its date, …»
Μετάφραση => «Το 4QEn (πρώτο αντίγραφο) φαίνεται να έχει κατασκευαστεί από ένα πολύ παλιό αντίγραφο, που χρονολογείται τουλάχιστον από τον 3ο αιώνα π.Χ., … Αλλού, πολλά ορθογραφικά και φωνητικά σημεία έχουν αρκετά χαρακτηριστικά σε αργότερο χρόνο, … Χωρίς να επιμείνουμε πάρα πολύ στην χρονολόγησή του … », σελ. 141.
Βλέπουμε ότι ενώ είναι την μια στιγμή σίγουρος για την χρονολόγηση του αντιγράφου τουλάχιστον στον 3ο αι. π.Χ.(!), την επόμενη στιγμή αναγνωρίζει την ύπαρξη χαρακτηριστικών σε αργότερο χρόνο, αλλά δεν λέει σε ποιον χρόνο, και τέλος δεν … επιμένει στην χρονολόγηση!!!
Εκείνο όμως που κρατάμε απ’ τα παραπάνω λόγια του Milik, και θ’ αποδειχθεί παρακάτω πολύ σημαντικό, είναι το εξής: η συλλαβή yi- που είναι ενδεικτική του αρσενικού γένους, δεν μεταπίπτει σε ti-, κάτι που συμβαίνει σ’ ένα χειρόγραφο Παλμυρικής γραφής (αραμαϊκής της Παλμύρας) που χρονολογείται βεβαιωμένα ακριβώς τον Ιούνιο του 73 μ.Χ.!
Κι έτσι το τελευταίο είναι άλλο ένα βασικό παλαιογραφικό τεκμήριο του Milik, ότι δηλ. η γραφή των σπαραγμάτων του Κουμράν δεν φαίνεται να έχει τα χαρακτηριστικά της Παλμυρικής γραφής του 1ου αι. μ.Χ.! Ας πάμε τώρα παρακάτω.
Βάζουμε σχόλια του Milik για το τρίτο αντίγραφο (third copy) του ψευδο-Ενώχ που βρέθηκε στο σπήλαιο 4 του Κουμράν. Σ’ αυτό βρίσκεται η επίμαχη περικοπή όπως την παραθέτει ο Milik (σελ. 185, που μοιάζει με την αντίστοιχη της Επιστολής του Ιούδα και τις παραθέσαμε στην αρχή):
«Calligraphy from the calamus of a professional and skilful scribe (not, however, without variations in the shape and size of letters), dating from the early Herodian period or the last third of the first century B.C.. The writing is characterized by a tendency to use the 'broken' form of the letters, a feature which recalls the North Syrian Aramaic alphabets, notably Palmyrene.»
Μετάφραση => «Η καλλιγραφία από την πένα ενός επαγγελματία και επιδέξιου γραφέα (όχι, ωστόσο, χωρίς παραλλαγές στο σχήμα και το μέγεθος των γραμμάτων), χρονολογείται απ’ την αρχή της Ηρωδιανής εποχής ή το τελευταίο τρίτο του πρώτου αιώνα π.Χ.. Η γραφή χαρακτηρίζεται από την τάση να χρησιμοποιείται η «σπασμένη» μορφή των γραμμάτων, ένα χαρακτηριστικό που θυμίζει τ’ Αραμαϊκά αλφάβητα της Βόρειας Συρίας, ιδίως το Παλμυρικό.», σελ. 178.
Πώς τα φέρνει ο Θεός λοιπόν, ε; Ο ίδιος ο Milik αναγκάζεται να παραδεχθεί [μήπως του ξέφυγε;] ότι ολόκληρη η γραφή του τρίτου αντιγράφου του ψευδο-Ενώχ φέρει χαρακτηριστικά Παλμυρικής γραφής, σαν εκείνη που συναντήσαμε λίγο παραπάνω με το Παλμυρικό χειρόγραφο που ανάγεται βεβαιωμένα και ακριβώς στο 73 μ.Χ.! Το σπουδαίο είναι ότι εδώ πρόκειται για το μέρος του ψευδο-Ενώχ που αντιστοιχεί στην δίστιχη περικοπή της Καινής Διαθήκης (της Επιστολής του Ιούδα)!
Και παρακάτω ο Milik λέει:
«The same system of interpunction recurs in other Herodian manuscripts, particularly in the Manual of War, iQM, and previously, but less regularly, in Hasmonaean manuscripts, such as iQS and iQIs.»
Μετάφραση => «Το ίδιο σύστημα στίξης επαναλαμβάνεται και σε άλλα Ηρωδιανά χειρόγραφα, ιδιαίτερα στο Εγχειρίδιο του Πολέμου, στο iQM[1], και στο παρελθόν, αλλά λιγότερο τακτικά, σε χειρόγραφα της εποχής των Ασμοναίων (2ος-1ος αι. π.Χ.), όπως τα iQS[2] και iQIs[3].», σελ. 179.
Αναγκάζεται τώρα ο Milik να επεκτείνει πολλαπλώς την Ηρωδιανή γραφή στα χειρόγραφα του Κουμράν που φθάνει μέχρι και τον 1ο αι. μ.Χ., όπως στο Εγχειρίδιο του Πολέμου (iQM) που θα το δούμε παρακάτω στις υποσημειώσεις (όπου παραθέτουμε αποσπάσματα έγκριτων ερευνητών), μαζί με τ’ άλλα 2 χειρόγραφα του Κουμράν που αναφέρει ο Milik, τα iQS και iQIs, καθώς είναι γραμμένα κι αυτά σε Ηρωδιανή γραφή!
«Seventh copy = 4QEng. The scroll of 4QEng contained, in all probability, only the Epistle of Enoch, En. 91 to 105.»
Μετάφραση => «Έβδομο αντιγραφο. Το χειρόγραφο του 4QEng περιείχε, κατά πάσα πιθανότητα, μόνο την επιστολή του Ενώχ, κεφ. 91-105», σελ. 246.
«A beautiful semi-cursive script, dated by Cross to the years 50-1 BC. In my opinion the handwriting of Eng dates from the middle of the first century B.C. rather than from its end.»
Μετάφραση => «Μια όμορφη ημιστρόγγυλη και συνεχόμενη γραφή, χρονολογείται από τον Cross στα χρόνια 50-1 π.Χ.. Κατά τη γνώμη μου, η γραφή του Eng χρονολογείται από τα μέσα του πρώτου αιώνα π.Χ. παρά από το τέλος του.», σελ. 246.
Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η ημιστρόγγυλη και συνεχόμενη γραφή που συναντήσαμε παραπάνω και που ο Milik την χρονολόγησε στα στενά όρια των 3ου και 2ου αι. π.Χ., την ξαναβρίσκουμε λίγο πριν ανατείλει η πρώτη χιλιετία μ.Χ., όπως ομολογεί ο ίδιος!
Και παρακάτω λέει:
«The two copies of the commentary to the 'Book of Periods', 4QI8O and 181, discussed above [pp. 249-53, (“4Q180 I L. I. in Palaeo-Hebrew characters”, σελ. 250.)] date from the early years A.D.. Μετάφραση => Τα δύο αντίγραφα του υπομνήματος του “Βιβλίου των Περιόδων”, 4QI8O και 181, που συζητήθηκαν παραπάνω [σελ. 249-53, (“4Q180 I L. I. σε παλαιο-εβραϊκούς χαρακτήρες”, σελ. 250)] χρονολογούνται στα νωρίτερα χρόνια μετά Χριστόν (!)», σελ. 257.
Εδώ ο Milik ομολογεί φανερά, ότι ακόμα κι αν έχουμε αντίγραφα-χειρόγραφα με παλαιο-εβραϊκούς χαρακτήρες, οι οποίοι είναι κατά αιώνες αρχαιότεροι απ’ τ’ αραμαϊκά, αυτά ίσως να χρονολογούνται στα πρώτα χρόνια μετά Χριστόν!
Εδώ ας κάνουμε ένα διάλειμμα στην εξέταση του βιβλίου του Milik που άλλωστε φτάνει στο τέλος της, για να δούμε τι λένε και μερικά άλλα έγκριτα δημοσιεύματα.
Η διαφωνία των ερευνητών στην χρονολόγηση του ψευδο-Ενώχ είναι διεθνώς γνωστή. Η ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια Britannica λέει χαρακτηριστικά:
«I Enoch is a compilation of several separate works, most of which are apocalyptic. Its oldest portion is the “Apocalypse of Weeks,” written shortly before the Maccabean uprising of 167 BC against the Seleucids.»
Μετάφραση => «Το Α’ Ενώχ είναι μια συλλογή πολλών ξεχωριστών έργων, τα περισσότερα από τα οποία είναι αποκαλυπτικά. Το παλαιότερο τμήμα του είναι η «Αποκάλυψη των Εβδομάδων», που γράφτηκε λίγο πριν από την εξέγερση των Μακακαβαίων του 167 π.Χ. εναντίον των Σελευκιδών.», Encyclopaedia Britannica, First Book of Enoch, sacred text.
https://www.britannica.com/topic/First-Book-of-Enoch .
Όμως η «Αποκάλυψη των Εβδομάδων» για την οποία μιλάει η Britannica, παριστάνει προφητεία με γεγονότα που υποτίθεται θα συμβούν μέχρι την ευλογημένη επανάσταση των εβραίων (πρώτα), και μετά αναφέρεται στα έσχατα. Κι έτσι οι ερευνητές παίρνοντας ως δεδομένη την αλήθεια της προφητείας, την ανήγαγαν χρονικά πριν την επανάσταση των Μακκαβαίων (167 π.Χ.)! Όμως η επανάσταση των Μακκαβαίων δεν ήταν ευλογημένη απ’ τον Θεό σύμφωνα με τον Δανιήλ (Δα 11,22 & 31-35). Επομένως η προφητεία του είναι απάτη! Και άρα το απόκρυφο δεν αναφέρεται στην επανάσταση των Μακκαβαίων, αλλά σε άλλη που θα γίνει ή γίνεται όταν γράφει ο συγγραφέας! Κι αυτή είναι η επανάσταση κατά των Ρωμαίων, δηλ το 66 μ.Χ.!
Βλέπουμε λοιπόν τους ερευνητές να κάνουν την χρονολόγηση στο διάστημα πριν το 167 π.Χ. με κριτήρια ιστορικά (literary = λογοτεχνικά), πιστεύοντας αυτά που λέει ο ψευδο-Ενώχ, δείχνοντας αφέλεια σε παράξενο βαθμό (!), την οποία όμως αφέλεια δεν δείχνουν για το βιβλίο του Δανιήλ, που θέλουν να το χρονολογούν 2-3 αιώνες αργότερα!
Και η Britannica συνεχίζει:
«Other sections, especially those dealing with astronomical and cosmological speculations, are difficult to date. Because of its views on messianism, celibacy, and the fate of the soul after death, parts of I Enoch may have originated with or been influenced by the Essene community of Jews at Qumrān.»
Μετάφραση => «Άλλα τμήματα, ειδικά εκείνα που ασχολούνται με αστρονομικές και κοσμολογικές εικασίες, είναι δύσκολο να χρονολογηθούν. Λόγω των απόψεών του σχετικά με τον μεσσιανισμό, την αγαμία και την τύχη της ψυχής μετά το θάνατο, τμήματα του Α’ Ενώχ μπορεί να προέρχονται από ή να επηρεάζονται από την κοινότητα των Εσσηνών Εβραίων στο Κουμράν.», Encyclopaedia Britannica, First Book of Enoch, sacred text,
https://www.britannica.com/topic/First-Book-of-Enoch .
Τέλος, ας δούμε την άποψη του Milik πάνω στην σχέση ταλμουδικών και μιδρασικών στοιχείων μέσα στα χειρόγραφα του Κουμράν:
«The dating of Talmudic, Midrashic, and cabbalistic elements belonging to larger collections is a very delicate task. Μετάφραση => Η χρονολόγηση Ταλμουδικών, Μιδρασικών και καββαλιστικών στοιχείων που ανήκουν σε μεγαλύτερες συλλογές, είναι ένα πολύ λεπτό έργο.», σελ. 127.
«On the other hand, two references to the Book of Giants, entirely unquestionable, are to be found in late Jewish Talmudic and Midrashic literature. Μετάφραση => Από την άλλη πλευρά, δύο αναφορές στο Βιβλίο των Γιγάντων, εντελώς αναμφισβήτητες, βρίσκονται στην ύστερη εβραϊκή Ταλμουδική και Μιδρασική λογοτεχνία.», σελ. 320.
Με αφορμή τα Μιδράς και Ταλμούδ, έχουμε να παραθέσουμε κάτι πολύ σημαντικό. Πρώτα όμως βάζουμε μεταφρασμένους τους ορισμούς για τα Ταλμούδ και Μιδράς σύμφωνα με το αμερικάνικο λεξικό Collins:
Midrash (Μιδράς) => Ιουδαϊσμός
1. Ομιλία σε μια ιερή γραφή και προέρχεται από παραδοσιακές εβραϊκές εξηγητικές μεθόδους και αποτελείται συνήθως από τον εξωραϊσμό της γραφικής αφήγησης.
2. Μία από τις πολλές συλλογές τέτοιων ομιλιών που συντέθηκαν ανάμεσα στο 400 και 1200 μ.Χ.
Talmud (Ταλμούδ) => Ιουδαϊσμός
1. Η πρωταρχική πηγή του εβραϊκού θρησκευτικού νόμου, που αποτελείται από το Mishnah (Μισνά) και το Gemara (Γεμαρά).
2. Είτε μία από τις δύο αναφορές αυτής της συλλογής, το Παλαιστινιακό Ταλμούδ του 375 μ.Χ., είτε το μακρύτερο και πιο σημαντικό Βαβυλωνιακό Ταλμούδ του 500 μ.Χ. περίπου.
Ή να τα πούμε πιο απλά, Μιδράς είναι οι εξηγήσεις και τα πάσης φύσεως εξηγητικά υπομνήματα της Γραφής (Παλιάς Διαθήκης) των εβραίων ραββίνων, και Ταλμούδ είναι συλλογές παραινέσεων ηθικού περιεχομένου που λέγονται θρησκευτικός νόμος.
Βλέπουμε τις χρονολογήσεις των γραπτών αυτών ιερών κειμένων των εβραίων. Είναι απ’ τον 4ο αι. μ.Χ. και μετά! Βέβαια απηχούν παραδόσεις που έρχονται από αιώνες πίσω, αλλά οι συλλογές τους διαμορφώθηκαν τότε!
Και παραθέτουμε τώρα την δήλωση ερευνητή απ’ το επίσημο Εγχειρίδιο (Handbook) των εκδόσεων της Οξφόρδης πάνω στα χειρόγραφα του Κουμράν:
«Previously, the only other extant collections of halakhic material were the corpora of mishnah and midrash. While these incorporate some first-century material, they were redacted in the third or fourth centuries, thus postdating the scrolls by at least 200 years.»
Μετάφραση => «Προηγουμένως, οι μόνες άλλες εκτεταμένες συλλογές χαλακικού[4] υλικού ήταν η ομάδα των μισνά και μιδράς. Ενώ αυτά ενσωματώνουν κάποιο υλικό του πρώτου αιώνα, διαμορφώθηκαν κατά τον τρίτο ή τέταρτο αιώνα, με αποτέλεσμα να μεταθέτουν την χρονολογία των χειρογράφων τουλάχιστον 200 χρόνια αργότερα.»!!,
Aharon Shemesh, καθηγητής του πανεπιστημίου Bar-Ilan για το Ταλμούδ, Ramat Gan, Ισραήλ, άρθρο στο The Oxford Handbook of the Dead Sea Scrolls, 2010, pdf online, σελ. 397.
Αυτή η δήλωση και μάλιστα από εβραίο ερευνητή του είδους, βαρύνει κατά πολύ στο πεδίο χρονολόγησης των χειρογράφων του Κουμράν.
[4] Halakha στα εβραϊκά σημαίνει Εβραϊκός νόμος, αν και μια πιο κυριολεκτική μετάφραση μπορεί να είναι «ο τρόπος συμπεριφοράς» ή «ο τρόπος περπατήματος». Η λέξη προέρχεται από τη ρίζα που σημαίνει "να συμπεριφερθώ" (επίσης "να πάω" ή "να περπατήσω"). Το Halakha καθοδηγεί όχι μόνο θρησκευτικές πρακτικές και πεποιθήσεις, αλλά και πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής.
(Απ’ την αγγλική Βικιπαίδεια στο λήμμα Halakha,
https://en.wikipedia.org/wiki/Halakha )
Συμπέρασμα για τα … συμπεράσματα του Milik
Με την επεξήγηση για τα στοιχεία Μισνά και Μιδράς της εβραϊκής παράδοσης που «τραβάνε» τα χειρόγραφα του Κουμράν σε νεότερα χρόνια απ’ αυτά που λένε οι ειδικοί, τελειώσαμε και τα παραθέματα του Milik για τον ψευδο-Ενώχ. Νομίζω, φάνηκε καθαρά η επιστημονική «πρόθεσή» του και η πλήρης έλλειψη ουδετερότητάς του, η οποία μέσα από αλλεπάλληλες λήψεις του ζητουμένου και «υποθέσεις», τόσο στα ιστορικά του κριτήρια όσο και στα παλαιογραφικά, δεν άντεξε να μην αφήσει να διαρρεύσει η αλήθεια! Σ’ αυτό το συμπέρασμα ενισχύει τα μέγιστα η παντελής έλλειψη φωτογραφιών στο βιβλίο του κατά την σύγκριση των χειρογράφων. Να σημειωθεί ότι στο τέλος του βιβλίου του έχει πληθώρα φωτογραφιών, όμως μόνο των χειρογράφων και σπαραγμάτων του σπηλαίου 4 του Κουμράν, και κανένα άλλο βεβαιωμένο και χρονολογημένο χειρόγραφο προς σύγκριση!
Και ας προσθέσουμε τέλος στα παραπάνω «άλματα» και «παραλείψεις» του Milik, αυτό που επισημάναμε σε προηγούμενη σελίδα μας (Μέρος Α΄ του ψευδο-Ενώχ): ότι η επίμαχη προφητεία του ψευδο-Ενώχ στο αραμαϊκό πρωτότυπο (χειρόγραφο του Κουμράν), είναι σβησμένη σε μεγάλο ποσοστό λόγω φθοράς του χειρογράφου, και αυτές τις πολλές χαμένες λέξεις ο Milik τις αποκαθιστά έχοντας οδηγό πολύ μεταγενέστερα χειρόγραφα: το ελληνικό C (Cairo papyrus 10759, 6ος-9ος αι.), το αιθιοπικό Ε (15ος αι.) και το λατινικό του ψευδο-Κυπριανού (3ος αι.). Ομολογεί όμως (υποσημειώσεις σελ. 185-186), ότι τα χειρόγραφα αυτά έχουν υποστεί διορθώσεις για να ταιριάζουν με την δίστιχη περικοπή της Επιστολής του Ιούδα!!
Αξίζει να παραθέσουμε τα λόγια του Milik:
« E abbreviates the original; it appears, moreover, to have been altered to conform with the recognized text of Jude 14-15. The text of C, although glossed in two places, is relatively close to the Aramaic. The closest to the original is the text of the quotation in the Epistle of Jude , preserved by pseudo-Cyprian, an African writer later than A.D. 258, … I agree with Thiele that the text of pseudo-Cyprian is a form, more archaic than those of the other witnesses to the Epistle of Jude, of the quotation itself, and not a direct borrowing from the text of the book of Enoch.»
Μετάφραση => «Το (χειρόγραφο) E συντομεύει το πρωτότυπο. Φαίνεται, εξάλλου, να έχει τροποποιηθεί ώστε να συμμορφώνεται με το αναγνωρισμένο κείμενο του Ιούδα 14-15. Το κείμενο του (χειρογράφου) C, αν και στιλπνό (εξομαλυσμένο λόγω φθοράς) σε δύο σημεία, είναι σχετικά κοντά στο αραμαϊκό. Το πλησιέστερο στο πρωτότυπο είναι το κείμενο της παραπομπής στην Επιστολή του Ιούδα, που διατηρείται από τον ψευδο-Κυπριανό, έναν Αφρικανό συγγραφέα μετά το 258 μ.Χ., ... Συμφωνώ με τον Thiele ότι το κείμενο του ψευδο-Κυπριανού είναι μια μορφή, περισσότερο αρχαϊκή από εκείνη των άλλων μαρτύρων της Επιστολής του Ιούδα, της ίδιας της παραπομπής, και όχι άμεσος δανεισμός από το κείμενο του βιβλίου του Ενώχ», σελ. 185-186. [Μεταφράσαμε την λέξη quotation ως παραπομπή αλλά η καλύτερη μετάφραση είναι «κείμενο γραμμένο στην ώα (περιθώριο) του χειρογράφου». Τέτοια κείμενα λειτουργούν ως υποσημειώσεις και γράφονται απ’ τους αντιγραφείς στο κενό από γράμματα περιθώριο-άκρη του χειρογράφου, και δίπλα στην σειρά του κειμένου που σχετίζεται με αυτό.]
Τον βλέπουμε εδώ επίσης να ομολογεί, ότι η σημείωση (quotation) του ψευδο-Κυπριανού που είναι κατά τον Milik πλησιέστερη στο αραμαϊκό πρωτότυπο του ψευδο-Ενώχ, δεν είναι δανεισμένη απ’ τον ψευδο-Ενώχ, αλλά μάλιστα είναι η αρχαιότερη μαρτυρία για την Επιστολή του Ιούδα απ’ τις άλλες μαρτυρίες!!
Απίστευτο μπορεί να χαρακτηριστεί το «γύρισμα» του Milik με αυτήν και με μερικές ελάχιστες φράσεις του που είδαμε παραπάνω, σε όλη αυτή την υπόθεση χρονολόγησης του ψευδο-Ενώχ!
Υποσημειώσεις
Αφορούν μερικά απ’ τα χειρόγραφα του Κουμράν που συναντήσαμε παραπάνω στ’ αποσπάσματα του Milik.
[1] iQM, κείμενο απ’ την σελίδα του Μουσείου του Ισραήλ, Ιερουσαλήμ (The Digital Dead Sea Scrolls):
« The War Scroll (1QM), popularly known as "The War of the Sons of Light Against the Sons of Darkness," is one of the seven original Dead Sea Scrolls discovered in Qumran in 1947. It contains 19 columns (originally there were at least twenty), of which the first 14–19 lines (out of at least 21–22) are preserved. The work is written in Hebrew in a square Herodian script and is dated to the late first century BCE or early first century CE.»
«Nonetheless, the War Scroll may indeed reflect genuine political tension in Judea between Romans and Jews, which would culminate in the outbreak of revolt in 66 CE.»
Μετάφραση => «Ο Κύλινδρος του Πολέμου, γνωστός ευρέως ως “Ο πόλεμος των Υιών του Φωτός Ενάντια στους Υιούς του Σκότους” είναι ένας από τους επτά πρωτότυπους κυλίνδρους της Νεκράς Θάλασσας που ανακαλύφθηκαν στο Κουμράν το 1947. Περιέχει 19 στήλες (αρχικά υπήρχαν τουλάχιστον είκοσι), εκ των οποίων οι πρώτες γραμμές 14-19 (από τουλάχιστον 21–22) διατηρούνται. Το έργο είναι γραμμένο στα εβραϊκά σε μια τετράγωνη Ηρωδιανή γραφή και χρονολογείται στα τέλη του πρώτου αιώνα π.Χ. ή στις αρχές του πρώτου αιώνα μ.Χ.»
«Παρ 'όλα αυτά, ο Κύλινδρος του Πολέμου μπορεί πράγματι να αντικατοπτρίζει πραγματική πολιτική ένταση στην Ιουδαία μεταξύ Ρωμαίων και Εβραίων, η οποία θα κορυφωθεί με το ξέσπασμα της εξέγερσης το 66 μ.Χ.»
http://dss.collections.imj.org.il/war .
[2] iQS = Τhe Community Rule (Κουμράν). Αυτό το χειρόγραφο θα το δούμε πιο αναλυτικά στην επόμενη σελίδα μας,
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΕΝΩΧ (ΜΕΡΟΣ Δ΄) – ΚΟΥΜΡΑΝ & ΕΣΣΑΙΟΙ – ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ
[3] Το iQIs είναι το χειρόγραφο του βιβλίου του Ησαΐα που βρέθηκε στο Κουμράν, σπήλαιο 1. Για το χειρόγραφο αυτό η αγγλική Βικιπαίδεια βάζει την άποψη των ερευνητών με την αντίστοιχη παραπομπή [4]:
«While there is some debate among scholars, it is likely that the entire original scroll was copied by a single scribe, with the text displaying a scribal hand typical of the period of 125–100 BCE.[4] The scroll also displays a tendency towards longer spellings of words which is consistent with this period.[4] There is evidence of corrections and insertions by later scribes between the date of original writing and 68 CE.[4]»
Μετάφραση => Ενώ υπάρχει κάποια συζήτηση μεταξύ των μελετητών, είναι πιθανό ότι ολόκληρος ο αρχικός κύλινδρος αντιγράφηκε από έναν μόνο γραφέα, με το κείμενο να εμφανίζει ένα χέρι γραφής χαρακτηριστικό της περιόδου 125-100 π.Χ.[4] Η κύλιση εμφανίζει επίσης μια τάση για μεγαλύτερες ορθογραφίες λέξεων που είναι συνεπής σε αυτήν την περίοδο.[4] Υπάρχουν ενδείξεις διορθώσεων και παρεμβάσεων από μεταγενέστερους γραμματείς μεταξύ της ημερομηνίας της αρχικής γραφής και του 68 μ.Χ..[4]»
[4] Ulrich Eugene, Flint Peter W., Abegg Jr. Martin G. (2010). Qumran Cave 1: II : the Isaiah scrolls, Oxford, Clarendon Press. pp. 59–65, 88.
Βλέπουμε ότι οι παραπάνω ερευνητές παρόλο που χρονολογούν παλαιογραφικά το χειρόγραφο του Ησαΐα στον 2ο αι. π.Χ., δέχονται επίσης διορθώσεις που έγιναν στο χειρόγραφο κατά τον 1ο αι. μ.Χ. και μέχρι το 68, οπότε και ξέσπασε ο πρώτος Ιουδαϊκός Πόλεμος (66-73 μ.Χ.).
Βλέπε την σελίδα της αγγλικής Βικιπαίδειας,
https://en.wikipedia.org/wiki/Isaiah_Scroll .
Και την σελίδα του Μουσείου του Ισραήλ για το ψηφιακό χειρόγραφο iQIs του Κουμράν,
http://dss.collections.imj.org.il/isaiah .
Μας μένει μια τελευταία σελίδα για να κλείσουμε το θέμα με το απόκρυφο του ψευδο-Ενώχ, όπου αναπλάθουμε με χρονολογίες και δραματικά γεγονότα όλη την ιστορία που αφορά το απόκρυφο, τα χειρόγραφα του Κουμράν, και την συγγραφή των τελευταίων βιβλίων της Καινής Διαθήκης:
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΕΝΩΧ (ΜΕΡΟΣ Δ΄) – ΚΟΥΜΡΑΝ & ΕΣΣΑΙΟΙ – ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣH