Σπάραγμα παπύρου που θεωρείται το αρχαιότερο χειρόγραφο της Καινής Διαθήκης που έχει βρεθεί (P_52, αρχή του 2ου αι. μ.Χ.). Διακρίνονται τα διαλυτικά στη λέξη ΪΝΑ (2η σειρά) - Papyrus P52. By Papyrologist Bernard Grenfell (1920), as preserved at the John Rylands Library, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=708563

THE HISTORY OF MANUSCRIPT TRANSMISSION (PART I) - THE SOLVENTS (greek punctuation mark)

                                                                                                                      Θεσσαλονίκη  31-10-2018

Με την παρούσα σελίδα θα κάνουμε μια σύντομη και αδρομερή (χονδροειδή) ιστορική ανασκόπηση στην χειρόγραφη παράδοση των κειμένων απ’ την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, με οδηγό μας το γνωστό ορθογραφικό σημείο, τα διαλυτικά. Θα συναντήσουμε όμως αναγκαστικά στην πορεία μας και άλλα σημεία, όπως τους τόνους και τα πνεύματα, καθώς και μερικά σημεία στίξης, όπως το κόμμα και η τελεία. Διαλέξαμε όμως τα διαλυτικά, διότι φαίνεται πώς είναι το αρχαιότερο σημείο ή σημάδι γραφής (κατατάσσεται στα βοηθητικά ορθογραφικά σημεία). Στην αρχαιότητα όμως κι επειδή τα γράμματα ήταν κολλητά, έμπαινε για να ξεχωρίσει κυρίως την αρχή μιας λέξης που άρχιζε από Ι ή Υ. Θα τα δούμε όμως όλα στη συνέχεια. Βάσει αυτών των σημείων λοιπόν, θ’ αποπειραθούμε να θέσουμε ένα σκελετό, μια στοιχειώδη χρονική ραχοκοκαλιά, γύρω απ’ την οποία πιστεύουμε ότι σχηματίστηκε το σώμα της χειρόγραφης παράδοσης ανά τους αιώνες, καθώς τα χειρόγραφα που εξετάσαμε έχουν μια καλή χρονολογική σειρά.

Επειδή όμως στην έρευνά μας αυτή που δεν ήταν ούτε μεγάλη, ούτε συστηματική, ούτε αναλυτική, καθώς έγινε πάνω σε λίγα χειρόγραφα – μέσα απ’ το πλήθος 2.000 και παραπάνω χειρογράφων που διατίθενται σήμερα ηλεκτρονικά κι ελεύθερα απ’ το Κέντρο για την Μελέτη των Χειρογράφων της Καινής Διαθήκης [ The Center for the Study of New Testament Manuscripts (csntm.org) ] –, είναι δυνατόν κάποιος να βρει λάθη στα συμπεράσματα που βγάλαμε, αν εξετάσει περισσότερα χειρόγραφα απ’ ότι κάναμε εμείς.

Πιστεύουμε όμως ότι παρόλο τον χονδροειδή υπολογισμό που κάναμε για να καταλήξουμε στα συμπεράσματά μας, αυτά δεν απέχουν και πολύ απ’ την πραγματικότητα.

Το παραπάνω Κέντρο αποτελεί μια τεράστια συμβολή στη μελέτη των χειρογράφων παγκοσμίως, καθώς προσφέρει τις ανεκτίμητες υπηρεσίες του φέρνοντας στο φως δωρεάν και στον προσωπικό Η/Υ του καθενός ενδιαφερόμενου, τις καθαρές φωτογραφίες των χειρογράφων.

Λίγα εισαγωγικά που πρέπει να πούμε για να κατανοήσουμε καλύτερα την ιστορία της χειρόγραφης παράδοσης, και όπως αυτή ξεδιπλώνεται μέσα απ’ τις φωτογραφίες των χειρογράφων, είναι:

1.     Στα χειρόγραφα οι λέξεις είναι κολλητές. Θα ξεκολλήσουν λίγο πριν την τυπογραφία.

2.     Υπάρχουν πολύ συχνές συντομογραφίες κυρίως των ονομάτων του Θεού και του Χριστού (ιερά ονόματα = nomina sacra), και δηλώνονται με σημάδι που μπαίνει από πάνω τους και μοιάζει με επιμήκη περισπωμένη.

3.     Στους πρώτους αιώνες δεν υπάρχουν τόνοι, πνεύματα και σημεία στίξης, καθώς αυτά μπήκαν τον 6ο αι. όπως θα δούμε.

4.     Για αρκετούς αιώνες τα γράμματα είναι μόνο κεφαλαία. Έτσι μιλάμε για κεφαλαιογράμματα ή μεγαλογράμματα χειρόγραφα (majuscule). Κι όταν εφευρέθηκαν τα μικρά γράμματα κατά τον 9ο αι., τότε η γραφή και τα χειρόγραφα ονομάστηκαν μικρογράμματα (minuscule).

5.     Η γραφική ύλη που χρησιμοποιήθηκε σαν βιβλίο, ήταν αρχικά ο πάπυρος (απ’ το ομώνυμο υδρόβιο φυτό), κι αργότερα η περγαμηνή (απ’ το δέρμα μόσχων, προβάτων κι αιγών) που σιγά σιγά εκτόπισε τον πάπυρο ως πιο ανθεκτική. Και μετά τον 10ο αι. βγήκε το χαρτί, που όμως δεν διαδόθηκε ευρέως παρά μόνο μετά την τυπογραφία.

6.     Κώδικας ονομάστηκε το αρχαίο περγαμηνό βιβλίο με ράχη πάνω στην οποία συρράβονταν τα φύλλα του, ακριβώς όπως τα σημερινά βιβλία. Αντίστοιχοι κώδικες γίνονταν και από πάπυρο, αλλά είχαν μειωμένη αντοχή.

7.     Παλίμψηστο λέγεται το χειρόγραφο που έχει ξαναχρησιμοποιηθεί, αφού πρώτα έχει σβηστεί (αποξεστεί) το αρχικό κείμενο [ετυμολογείται απ’ τις λέξεις πάλιν-ψάω (= ξύνω ελαφρώς) με τροπή του ν σε μ, κατά το έν-ψυχος => έμ-ψυχος].

Εδώ θα δούμε και τους 3 περίφημους κώδικες, Σιναϊτικό, Βατικανό, και Αλεξανδρινό, και θα κάνουμε γι αυτούς λίγα σχόλια. Εξετάζουμε επίσης και άλλους πολύ γνωστούς κώδικες.

Τέλος να πούμε ότι παραπέμπουμε βάσει βιβλικών περικοπών, σε αντίστοιχες φωτογραφίες κάποιων φύλλων χειρογράφων όπως έχουν ταξινομηθεί απ’ το Κέντρο, όπου συγκεκριμένες λέξεις παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Δεν μπορούμε δυστυχώς να δημοσιεύσουμε τις αντίστοιχες φωτογραφίες λόγω των δικαιωμάτων (copyright) που κρατάει το Κέντρο. Σταθήκαμε όμως τυχεροί διότι σε πολλές περιπτώσεις μας δίνεται η δυνατότητα να παραθέσουμε φωτογραφίες αρκετών χειρογράφων που εξετάζουμε, επειδή αυτές δημοσιεύονται σε αντίστοιχες σελίδες της αγγλικής Βικιπαίδειας, και είναι για ελεύθερη χρήση χωρίς copyright (public domain είναι ο αντίστοιχος όρος για την ελεύθερη χρήση).

Θ’ αρχίσουμε το ταξίδι μας απ’ τον 2ο αι. μ.Χ., καθώς δεν βρήκαμε χειρόγραφα παλαιότερα σε ηλεκτρονική μορφή παρά μόνο ένα, τ’ οποίο όμως επειδή δεν είναι απ’ το προαναφερθέν Κέντρο, το βάζουμε ως κατακλείδα της έρευνας. Υπάρχουν βέβαια χειρόγραφα απ’ τον 3ο αι. π.Χ., όπως αυτά που περιλαμβάνονται στους παπύρους της Οξυρύγχου.

Πάπυρος, 2ος αι. μ.Χ..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/Rahlfs_963 , σωζόμενα φύλλα 55, περιέχει κομμάτια απ’ τους Ο΄ (Αριθμοί και Δευτερονόμιο). Διαλυτικά παίρνει η λέξη ΥΪΟΣ γραμμένη έτσι, και πολλές άλλες λέξεις όπως:

ΪΕΡΕΥΣ, ΥΠΕΡΪΔΟΥΣΑ, ΪΣΘΙ, ΫΠΑΝΔΡΟΣ, ΫΠΕΡ, ΫΜΕΙΣ, ΪΝΑ, ΪΔΟΥ, ΘΥΪΣΚΗ, ΪΕΡΟ, ΪΘΑΜΑΡ, ΪΟΥΔΑΣ, ΪΣΡΑΗΛ, ΪΟΥΔΑΙΑ, ΪΕΡΟΥΣΑΛΗΜ, και γενικώς όλα τα ονόματα που αρχίζουν από Ι.

Αρ 7,48 (ΕΦΡΑΙΜ, έτσι χωρίς διαλυτικά) CSNTM Image Id: 138867

Πάπυρος, 200 μ.Χ..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_P46 , σωζόμενα φύλλα 85, κομμάτια απ’ τις Επιστολές Παύλου.

Κι εδώ ισχύουν τα ίδια με την λέξη ΥΪΟΣ και με τις άλλες λέξεις και τα ονόματα από Ι που είδαμε στον προηγούμενο πάπυρο. Επιπλέον εδώ φαίνεται και τ’ όνομα ΗΣΑΪΑΣ που παίρνει διαλυτικά:

Ρω 9,29 (ΗΣΑΪΑΣ) CSNTM Image Id: 134449

https://en.wikipedia.org/wiki/Papyrus_46 Το τμήμα αυτό της φωτογραφίας περιέχει τους στίχους Β΄ Κο 12,7-8. Διακρίνονται τα διαλυτικά στις λέξεις: ΫΠΕΡΒΟΛΗ (1η σειρά), ΫΠΕΡΑΙΡΟΜΑΙ (4η σειρά), και ΪΝΑ (1η, 3η και τελευταία σειρά). Υπάρχει κι ένα αντιγραφικό λάθος: γράφει ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΑΤΑΝΑ (αρχή προτελευταίας σειράς), ενώ το τελευταίο Α πρέπει να φύγει καθώς το σωστό είναι ΣΑΤΑΝ.

Πάπυρος, 250 μ.Χ..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_P1 , ένα και μοναδικό σπάραγμα, 3ος αι., η αρχή του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου.

https://en.wikipedia.org/wiki/Papyrus_1 Η φθορά του παπύρου φαίνεται απ’ τις τρύπες που έχει και απ’ το μεγάλο κομμάτι που λείπει στο πάνω δεξί μέρος. Επίσης τα υγιή του μέρη έχουν αρκετά σβησμένα γράμματα. Πρόκειται για τους πρώτους στίχους της Καινής Διαθήκης, Μθ 1,1-3. Μετά τις 2 πρώτες λέξεις, ΒΙΒΛΟΣ ΓΕΝΕΣΕΩΣ, ακολουθούν 3 συντομογραφίες που δηλώνονται με την ίσια περισπωμένη, χαρακτηριστικό σημάδι πάνω στα ιερά ονόματα (nomina sacra): ΙΥ = ΙΗΣΟΥ, ΧΥ = ΧΡΙΣΤΟΥ, και ΥΥ = ΥΙΟΥ. Διακρίνονται επίσης τα διαλυτικά που μπαίνουν στο Ι των ονομάτων: ΪΣΑΑΚ (3η σειρά), ΪΑΚ[ΩΒ] (3η σειρά), και ΪΟ[Υ]ΔΑΝ (4η σειρά). Διακρίνεται επίσης κι ένα αντιγραφικό λάθος στ’ όνομα ΖΑΡΑ (γιος του Ιακώβ απ’ την Θάμαρ), που έχει γραφεί ΖΑΡΕ (τελευταία σειρά).

Περγαμηνό σπάραγμα, 3ος-4ος αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_0312 , περιέχει απ’ τη μια όψη μόνο το χωρίο Λκ 5,23 και απ’ την άλλη μόνο το Λκ 5,30.

Βλέπουμε τ’ όνομα ΪΩΑΝΝΗΣ να παίρνει διαλυτικά συνεχίζοντας την παράδοση στα ονόματα όπως και στα προηγούμενα.

Ο Βατικανός κώδικας, 4ος αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_03 .

Στη σελίδα αυτή μπορείτε να δείτε τα 142 φύλλα του κώδικα που περιέχουν την Καινή Διαθήκη. Τα 617 φύλλα που περιέχουν την Παλαιά Διαθήκη, θα τα βρείτε στην επίσημη σελίδα του Βατικανού και της ψηφιακής βιβλιοθήκης του, https://digi.vatlib.it/view/MSS_Vat.gr.1209 .

Όπως όμως έχει εκτιμηθεί από παλαιογράφους, ο γραφέας του κώδικα δεν ήταν ένας αλλά 2 ή 3. Και οι τόνοι, τα πνεύματα, και τα σημεία στίξης που υπάρχουν σε πολλά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, είναι όλα μεταγενέστερα συμπληρώματα.

Τα διαλυτικά μπαίνουν σε λέξεις όπως ΪΝΑ, ΫΜΕΙΣ, και σε ονόματα που αρχίζουν από Ι αλλά όχι σε όλα. Δεν μπαίνουν επίσης και στην λέξη ΥΙΟΣ, παρά ελάχιστες φορές που οφείλονται προφανώς σε παλιά και ξεχασμένη συνήθεια. Μπαίνουν όμως και στις λέξεις που πρέπει δηλ. στα ονόματα ΗΣΑΪΑΣ, ΚΑΪΑΦΑΣ, ΚΑΪΝ, ΚΑΪΝΑΝ, ΒΗΘΣΑΪΔΑ, ΑΧΑΪΑ, και στις λέξεις ΠΡΑΫΣ και ΑΪΔΙΟΣ, χωρίς τόνους όμως. Οι τόνοι και τα πνεύματα θα μπουν 2 αιώνες αργότερα.

Επίσης ο κώδικας εμφανίζει άνω τελείες, που είναι απ’ τα πρώτα σημεία στίξης, αλλ’ αυτές είναι σπάνιες γιατί φαίνεται να μπαίνουν στο τέλος νοημάτων που περιλαμβάνουν πολλές προτάσεις.

https://en.wikipedia.org/wiki/Codex_Vaticanus Author: Alastair Haines Για να φανεί καλύτερα το κείμενο (Β΄ Ιω 12), το ξαναγράφουμε ξεκολλώντας τις λέξεις, διατηρώντας τις σειρές, και βάζοντας μόνο τα ενωτικά:

 ΫΜΙΝ ΓΡΑΦΕΙΝ ΟΥΚ ΕΒΟΥ-

ΛΗΘΗΝ ΔΙΑ ΧΑΡΤΟΥ ΚΑΙ

ΜΕΛΑΝΟΣ ΑΛΛΑ ΕΛΠΙΖΩ

ΓΕΝΕΣΘΑΙ ΠΡΟΣ ΫΜΑΣ

ΚΑΙ ΣΤΟΜΑ ΠΡΟΣ ΣΤΟΜΑ

ΛΑΛΗΣΑΙ ΪΝΑ Η ΧΑΡΑ Ϋ-

ΜΩΝ ΠΕΠΛΗΡΩΜΕΝΗ

Ο Σιναϊτικός κώδικας, 4ος αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_01 , περιέχει Παλαιά και Καινή Διαθήκη μαζί με τα νόθα βιβλία της πρώτης, και άλλα 2 απόκρυφα. Αλλά έχουν χαθεί μεγάλα κομμάτια και των 2 Διαθηκών, και σήμερα ο κώδικας βρίσκεται χωρισμένος σε 4 μέρη, το μεγαλύτερο απ’ τα οποία το έχει η Βρετανική Βιβλιοθήκη (The British Library). Στην σελίδα αυτή θα βρείτε 877 φωτογραφίες του χειρογράφου που υπάρχει στην Βρετανική Βιβλιοθήκη.

Εδώ τα διαλυτικά μπαίνουν κατά παρόμοιο τρόπο με τον Βατικανό κώδικα. Το ίδιο και οι τελείες που είναι άνω τελείες και μπαίνουν σπάνια και κατά το δοκούν του αντιγραφέα.

Η παρακάτω φωτογραφία του Σιναϊτικού κώδικα δεν περιέχει διαλυτικά, όμως μια που την βρήκαμε στην αγγλική Βικιπαίδεια [δηλ. με ελεύθερη χρήση (public domain)], την παραθέτουμε. Και για καλή μας τύχη, σ’ αυτήν φαίνεται το χάλι του κειμένου του κώδικα. Κι όταν λέμε χάλι, δεν εννοούμε φυσικά την ποιότητα του κειμένου από πλευράς καθαρότητας που είναι αρκετά καλή, αλλά από πλευράς αυθεντικότητας και σπουδαιότητας στην βιβλική Κριτική Κειμένου. Θα καταλάβετε καλύτερα τι εννοώ στην συνέχεια.

https://en.wikipedia.org/wiki/Codex_Sinaiticus By Pitichinaccio - Self-scanned, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1762666 Η αρχή της γνωστής προσευχής «Πάτερ ημών» στο Λκ 11,2. Αλλά λείπουν οι λέξεις που μπαίνουν μετά το ΠΑΤΕΡ, δηλ. ΗΜΩΝ Ο ΕΝ ΤΟΙΣ ΟΥΡΑΝΟΙΣ. Αυτή η παράλειψη είναι αρκετά σοβαρή. Για την αξία του κώδικα στην Κριτική Κειμένου, δεν μας απασχολούν τ’ αντιγραφικά ή ορθογραφικά λάθη όπως στη λέξη ΕΛΘΑΤΩ αντί της σωστής ΕΛΘΕΤΩ, ή η παραπανίσια προσθήκη ΟΥΤΩ μετά τις λέξεις ΕΝ ΟΥΡΑΝΩ (προτελευταία σειρά). Διακρίνεται επίσης και μια άνω τελεία στο τέλος της 2ης σειράς, εκεί δηλ. όπου δεν έπρεπε να μπει.

Το παραπάνω λάθη βέβαια είναι μόνο ένα δείγμα των λαθών του Σιναϊτικού κώδικα, αλλ’ είναι πολλοί εκείνοι και μάλιστα κριτικοί κειμένου, που θέλουν να συνάγουν το αυθεντικό βιβλικό κείμενο απ’ τον Σιναϊτικό κώδικα! Το ίδιο συμβαίνει ή μάλλον ήδη συνέβη με τον Βατικανό κώδικα, αφού εκδόθηκε αρκετές φορές η Καινή Διαθήκη στο ελληνικό πρωτότυπό της βάσει του Βατικανού, όπως η περίφημη έκδοση των  Westcott and Hort (1881). Στην πραγματικότητα όμως, έχει και ο Βατικανός τα χάλια του. Βλέπε τις σελίδες μας (προσεχής ανάρτηση), ΟΙ 3 ΠΕΡΙΦΗΜΟΙ ΚΩΔΙΚΕΣ (ΜΕΡΟΣ Α΄) και ΟΙ 3 ΠΕΡΙΦΗΜΟΙ ΚΩΔΙΚΕΣ (ΜΕΡΟΣ Β΄), όπου εξετάζουμε τους 3 περίφημους κώδικες, Βατικανό, Σιναϊτικό και Αλεξανδρινό, και αποδεικνύουμε τα συχνά λάθη τους και κατά συνέπεια την ακαταλληλότητά τους στο να χρησιμοποιηθούν ως φορείς του αυθεντικού βιβλικού κειμένου.  

Ο Αλεξανδρινός κώδικας, 5ος αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_02 , περιέχει Παλαιά και Καινή Διαθήκη μαζί με τις επιστολές του Κλήμη Ρώμης. Στην σελίδα αυτή μπορείτε να δείτε 1.604 φωτογραφίες του κώδικα.

Τα διαλυτικά μπαίνουν στις ίδιες λέξεις όπως και στα προηγούμενα χειρόγραφα. Στη λέξη ΥΪΟΣ όμως, μερικές φορές μπαίνουν ταυτόχρονα και στο Υ, και γίνεται ΫΪΟΣ.

Και οι άνω τελείες μπαίνουν όπως και στα προηγούμενα. Στην παρακάτω φωτογραφία διακρίνεται κι ένα αντιπροσωπευτικό αντιγραφικό λάθος.

https://en.wikipedia.org/wiki/Codex_Alexandrinus . Πρόκειται για την περικοπή Μκ 6,43-45, και φαίνονται τα διαλυτικά σε 2 λέξεις: ΪΧΘΥΩΝ (1η σειρά), και ΒΗΔΣΑΪΔΑΝ (τελευταία σειρά). Το λάθος υπάρχει στην 2η λέξη που έπρεπε να έχει Θ στη θέση του 1ου Δ για να γραφτεί σωστά ως ΒΗΘΣΑΪΔΑΝ. Το λάθος αυτό είναι αντιπροσωπευτικό στα ξενικά ονόματα αφού το Σ που έπεται δημιουργεί ελάχιστη ακουστική διαφορά ανάμεσα στα ΘΣ και ΔΣ. Έτσι, μέσα στο μυαλό του αντιγραφέα είναι αρκετά εύκολο να μπερδευτεί το ένα με το άλλο. Επιπλέον, το 2ο Δ της λέξης είναι δυνατό να τον επηρέασε συνειρμικά γι αυτό το λάθος.

Ο κώδικας Βέζα, μέσα του 5ου αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_05 , περιέχει τα 4 Ευαγγέλια και τις Πράξεις των Αποστόλων σε 415 φύλλα.

Τα διαλυτικά συνεχίζονται με την ίδια συχνότητα όπως και τα προηγούμενα χειρόγραφα, μόνο που τώρα έχουμε μια αλλαγή στη λέξη ΫΙΟΣ που μπαίνουν στο Υ και όχι στο Ι. Τα ονόματα που αρχίζουν από Ι συνεχίζουν να παίρνουν διαλυτικά, καθώς κι εκείνα που τα χρειάζονται όπως το ΗΣΑΪΑΣ, και μέχρι εδώ χωρίς τόνους.

Μθ 3,3 (ΗΣΑΪΟΥ) CSNTM Image Id: 202689

Οι άνω τελείες μπαίνουν πάλι όπως και στα προηγούμενα. Επίσης ο κώδικας δεν γράφει τις σειρές σε όλο το μήκος των, ξεχωρίζοντας έτσι κάποιες προτάσεις σε άλλη σειρά. Κι επειδή αυτό το κάνει συχνά, δημιουργεί μια καλή διάκριση και καθαρότητα στην ανάγνωση.

https://en.wikipedia.org/wiki/Codex_Bezae . Πρόκειται για την περικοπή Ιω 3,34-36. Διακρίνονται τα διαλυτικά στις λέξεις: 2 φορές στη λέξη ΫΙΟΝ (2η και 4η σειρά), στη λέξη ΫΙΩ (προτελευταία σειρά), και στη λέξη ΪΝΑ (4η σειρά στην αρχή).

Ο Κλαρομοντάνιος κώδικας, μέσα του 6ου αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_06 , περιέχει τις Επιστολές του Παύλου σε 533 φύλλα.

Εδώ μπαίνουν πλέον οι τόνοι και τα πνεύματα, παρόλο που τα τελευταία έχουν άλλη μορφή απ’ αυτήν που ξέρουμε.

Έτσι οι λέξεις ΪΝΑ, ΑΪΔΙΟΣ και ΗΣΑΪΑΣ εκτός απ’ τα διαλυτικά παίρνουν και τόνο (οξεία, που δεν μπορούμε να την παραστήσουμε εδώ). Τα διαλυτικά συνεχίζουν να μπαίνουν στο Υ στη λέξη ΫΙΟΣ. Το ίδιο και στην λέξη ΫΙΟΘΕΣΙΑ. Εμφανίζεται και η περισπωμένη, καμπυλωτή προς τα πάνω.

Ρω 1,20 (ΑΪΔΙΟΣ με τόνο) CSNTM Image Id: 275100

Ρω 8,14-15 (ΫΙΟΙ και ΫΙΟΘΕΣΙΑ με τόνους) CSNTM Image Id: 275176

Ρω 9,27 και 29 (ΗΣΑΪΑΣ με τόνο και πνεύμα δηλ. τον πρόγονο της δασείας) CSNTM Image Id: 275196

https://en.wikipedia.org/wiki/Codex_Claromontanus , Κλ 1,28-29. Βλέπουμε τη λέξη ΪΝΑ με διαλυτικά και τόνο (αρχή 1ης σειράς). Κι όσον αφορά τα πνεύματα, βλέπουμε τον πρόδρομο της ψιλής στις λέξεις ΑΝΘΡΩΠΟΝ, ΑΓΩΝΙΖΟΜΕΝΟΣ, καθώς και στο ΕΝ της 3ης σειράς, και τον αντίστοιχο πρόδρομο της δασείας στις λέξεις ΕΙΣ και Ο (αρχή της τελευταίας σειράς). Η περισπωμένη φαίνεται στην λέξη ΚΟΠΙΩ (τελευταία σειρά). Εδώ επίσης διακρίνονται καθαρά οι 2 συντομογραφίες του ονόματος του Χριστού με την γνωστή περισπωμένη (στα nomina sacra): ΧΩ = ΧΡΙΣΤΏ, ΙΥ = ΙΗΣΟΥ (τέλος 3ης σειράς).

Ο Κοϊσλινειανός κώδικας (Coislinianus), 6ος αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_015 , περγαμηνός σε 41 διασωθέντα φύλλα, περιέχει κομμάτια απ’ τις Επιστολές Παύλου.

Τα διαλυτικά μπαίνουν όπως και στα προηγούμενα χειρόγραφα. Οι άνω τελείες όμως τώρα μπαίνουν πιο συχνά και σχεδόν σωστά.

https://en.wikipedia.org/wiki/Codex_Coislinianus , Ττ 3,13-15. Η φωτογραφία είναι απ’ την πανομοιότυπη απομίμηση (facsimile) του κώδικα που έγινε απ’ τον H. Omont (1889), που πρόσθεσε μόνο την στιχομετρία (αριστερά). Φαίνεται η ιδιαίτερη διάταξη των σειρών που περιέχουν λίγες λέξεις, κάτι που βοηθάει πολύ στην ανάγνωση, καθώς και οι άνω τελείες που μπαίνουν τώρα συχνότερα. Μπορούμε επίσης να δούμε τα διαλυτικά και με τόνο στις λέξεις: ΪΝΑ (1η και 7η σειρά), και ΠΡΟΪΣΤΑΣΘΑΙ (4η-5η σειρά).

Πάπυρος, 7ος αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_P74 , σε 124 κομμάτια, άλλα σε πολύ μικρά σπαράγματα, και άλλα σε αρκετά καλά διατηρημένες σελίδες, περιέχει τις Πράξεις των Αποστόλων και κάποιες καθολικές Επιστολές.

Αυτός ο πάπυρος μας δείχνει ότι την περίοδο αυτή αρχίζουν κι εμφανίζονται τα μικρά γράμματα, καθώς κάποια απ’ τα κεφαλαία γίνονται πιο στρογγυλεμένα όπως το Α (=> α), ενώ άλλα σέρνουν τον κάθετο άξονά τους πιο κάτω απ’ την γραμμή των γραμμάτων, όπως τα Ρ (=> ρ) και Φ (=> φ). Μπορούμε να τον θεωρήσουμε σαν έναν απ’ τους πρόδρομους της μικρογράμματης γραφής.

Πρξ 8,28-30 (ΗΣΑΪΑΝ) CSNTM Image Id: 139415

Ο κώδικας Regius, 8ος αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_019 , περιέχει τα Ευαγγέλια σε 257 φύλλα, και τα γράμματά του είναι καλλιγραφικά αλλ’ όχι σε υπερβολικό βαθμό, κι έτσι διαβάζεται σχετικά εύκολα.

Έχει το εξής ιδιότυπο γνώρισμα: Τα διαλυτικά του λόγω καλλιγραφίας τα κάνει σαν 2 κάθετες γραμμούλες, και τις άνω τελείες που βάζει πολύ συχνά τις παριστάνει με σταυρό. Κατά τ’ άλλα τα διαλυτικά μπαίνουν σε παρόμοιες λέξεις όπως και στα προηγούμενα. Στην λέξη ΫΪΟΣ μπαίνουν και στα 2 γράμματα, όπως την γράψαμε. Επίσης γράφει τ’ όνομα του Ησαΐα τις μισές περίπου φορές με Ι, και βάζει έτσι τα διαλυτικά και στα δύο Ι, δηλ. γράφει ΪΣΑΪΑΣ, αλλά δεν βάζει τόνο. Τόνους επίσης δεν βάζει σε αρκετές λέξεις, ενώ πνεύματα βάζει σε όλες.

Μκ 1,2 (ΪΣΑΪΑΣ) CSNTM Image Id: 284521

Ιω 8,35 (ΫΪΟΣ) CSNTM Image Id: 284824

https://en.wikipedia.org/wiki/Codex_Regius_(New_Testament) , Μκ 16,8. Διακρίνεται το ιδιότυπο γνώρισμα αυτού του κώδικα να παριστάνει τις άνω τελείες με σταυρό που έχει το οριζόντιο σκέλος του πιο μακρύ: βλέπε μετά τις λέξεις, ΜΝΗΜΕΙΟΥ, ΕΙΠΟΝ και ΓΑΡ.

 Δειλά δειλά και σταδιακά το μικρογράμματο σχήμα κερδίζει έδαφος και διαμορφώνει και τα υπόλοιπα γράμματα, ώσπου κατά τον 9ο αι. έχουμε την πλήρη μορφή της μικρογράμματης γραφής. Έκτοτε τα κεφαλαιογράμματα χειρόγραφα γίνονται όλο και πιο σπάνια, με τελευταία τους μεγάλη συχνότητα στον 10ο αι..

Αμέσως παρακάτω έχουμε εκπρόσωπο της πρώιμης μικρογράμματης γραφής.

Περγαμηνό παλίμψηστο, 8ος αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_0233 , σε 93 φύλλα, περιέχει τα Ευαγγέλια.

Παρόλο που χαρακτηρίζεται ως μεγαλογράμματο, το χειρόγραφο αυτό όταν το βλέπεις σου φαίνεται μικρογράμματο γιατί έχει τα σύμφωνα β, δ, ζ, θ, λ, ακριβώς έτσι και μ’ εμφανώς μεγαλύτερο ύψος απ’ τα υπόλοιπα γράμματα. Απ’ την άλλη, τα σύμφωνα γ, μ, ρ, φ, γράφονται έτσι με την ουρά τους κάτω απ’ την γραμμή της σειράς.

Τα πνεύματα είναι στη κανονική μορφή τους όπως τα ξέρουμε, και οι τόνοι μπαίνουν παντού όπου πρέπει.

Τα διαλυτικά σταματούν να μπαίνουν στο αρχικό Ι των ονομάτων και στ’ αρχικά των λέξεων που βλέπαμε ως τώρα, όπως ΙΝΑ, ΥΜΕΙΣ, ΥΠΕΡ, και αντικαθίστανται απ’ την δασεία. Το ίδιο συμβαίνει και στη λέξη ΥΙΟΣ. Τώρα όμως μπαίνουν σε πολλές άλλες, όπως:

ΔΪΑΛΟΓΪΣΜΟΥΣ, ΪΑΤΡΟΣ, ΟΤΪ, ΕΝΕΔΪΔΫΣΚΕΤΟ, ΨΪΧΙΩΝ ΠΪΠΤΟΝΤΩΝ, ΚΛΪΝΗ, ΘΛΪΒΟΥΣΙ, ΔΪΔΑΣΚΑΛΟΣ, ΔΪΑΝΟΙΑ, ΜΪΚΡΟΝ, ΒΑΠΤΪΣΜΑ.

Τουλάχιστον όμως μπαίνουν και στις λέξεις που πρέπει.

Μθ 26,3 (Καϊάφα) CSNTM Image Id: 273182

Και κατά τον 9ο αι. τα μεγαλογράμματα χειρόγραφα που αρχίζουν να υποχωρούν, παρουσιάζουν στην πορεία σχεδόν πλήρη απουσία διαλυτικών, πνευμάτων και τόνων, ενώ τα μικρογράμματα που αρχίζουν κατά τον 10ο αι. να εξαπλώνονται, έχουν σχεδόν τα ίδια γνωρίσματα διαλυτικών, πνευμάτων και τόνων, με τ’ αντίστοιχα της καθαρεύουσας και δημοτικής γλώσσας της Ελλάδας κατά την δεκαετία του 1970.

Ο Αυγειανός κώδικας (Augiensis), 9ος αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_010 , σε 136 φύλλα, κεφαλαιογράμματος με 2 στήλες (ελληνικά και λατινικά), περιέχει Επιστολές του Παύλου.

Εμφανίζει ελάχιστα διαλυτικά. Αυτά λείπουν ακόμα κι απ’ τις λέξεις που έπρεπε να έχουν. Βρισκόμαστε στο χρονικό μεταίχμιο όπου τα διαλυτικά, οι τόνοι και τα πνεύματα, αφήνουν τα κεφαλαιογράμματα χειρόγραφα και μπαίνουν στα μικρογράμματα.

Αυτός ο κώδικας έχει και κάτι άλλο ξεχωριστό: εμφανίζει τελείες ως διακριτικό σημάδι χωρισμού των λέξεων και τις τοποθετεί στη μέση του ύψους των γραμμάτων. Οπότε αναγκαστικά δημιουργούνται τα πρώτα στοιχειώδη κενά μεταξύ των λέξεων.

https://en.wikipedia.org/wiki/Codex_Augiensis Πρόκειται για τον στίχο Εφ 1,13. Διακρίνονται οι τελείες ως σημάδι χωρισμού των λέξεων.

Περγαμηνή, 10ος αι.

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_2907 , σε 284 φύλλα, μικρογράμματο χειρόγραφο με πολλές καλλιγραφίες, περιέχει τα Ευαγγέλια.

Η τελεία που έμπαινε στη μέση του ύψους των γραμμάτων για να χωρίζει τις λέξεις, τώρα έχει ξαναγίνει άνω τελεία και χωρίζει προτάσεις. Ξαναγυρίσαμε δηλ. στο παλιό σχήμα. Έτσι όμως οι λέξεις ξαναενώθηκαν!

Τα διαλυτικά εμφανίζονται μόνο στις λέξεις που πρέπει, όπως στο Ἡσαΐας. Εμφανίζεται και το κόμμα. Μθ 3,3 (Ἡσαΐου) CSNTM Image Id: 77201

Περγαμηνή, 11ος αι.

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_200 , σε 230 φύλλα, μικρογράμματο με πολλές καλλιγραφίες, περιέχει τα Ευαγγέλια.

Οι άνω τελείες που χωρίζουν προτάσεις, βασιλεύουν. Το ίδιο και το κόμμα. Ενώ οι τελείες που μπαίνουν κάτω δεν εμφανίζονται ακόμα.

Τα διαλυτικά μπαίνουν κανονικά στις λέξεις που πρέπει, αλλά εμφανίζονται και σε μερικές άλλες, όπως στη λέξη Βαβϋλών.

Χάρτινο, 13ος αι.

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_198 , σε 171 φύλλα, μικρογράμματο με αρκετές καλλιγραφίες, περιέχει τα Ευαγγέλια.

Τα κενά μεταξύ των λέξεων αρχίζουν λίγο να διακρίνονται.

Τα διαλυτικά μπαίνουν βέβαια στις λέξεις που πρέπει, αλλά αρχίζουν πάλι να πληθαίνουν και να μπαίνουν σε λέξεις, όπως:

βάπτϊσμα, άφεσϊν, αμαρτΐα, μέλϊ, μϊσθωτός, πόλϊν, κονϊορτός, δύναμϊς.

Και οι κάτω τελείες δεν εμφανίζονται ακόμα.

Περγαμηνή του 1357

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_201 , 14ος αι., σε 493 φύλλα, μικρογράμματο, περιέχει την Καινή Διαθήκη. Είναι αρκετά καλλιγραφημένο και προσεγμένο.

Οι άνω τελείες είναι πιο χονδρές κι εμφανείς, και δεν έχει κάτω τελείες.

Τα διαλυτικά μπαίνουν παρόμοια με το προηγούμενο χειρόγραφο.

Περγαμηνή και χαρτί, 15ος αι.

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_69 , σε 213 φύλλα, μικρογράμματο φυσικά, περιέχει την Καινή Διαθήκη.

Δεν είναι προσεγμένο και καλογραμμένο, ούτε έχει πολλές καλλιγραφίες, αλλά διαβάζεται ευκολότερα απ’ τα προσεγμένα και καλλιγραφημένα.

Τα διαλυτικά στον αιώνα αυτό παρουσιάζουν ένα μέγιστο που φαίνεται σε άλλα χειρόγραφα του 15ου αι., όπως τα GA_47, GA_56, GA_58, ενώ στο συγκεκριμένο χειρόγραφο αρχίζουν πάλι να μειώνονται σε ικανοποιητικό βαθμό, μπαίνοντας σ’ ελάχιστες λέξεις και σ’ εκείνες που πρέπει.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό εδώ, είναι ότι η δασεία στρίβει αριστερά κατά ¼, και παίρνει την μορφή κούπας ή γωνίας με την μύτη προς τα κάτω.

Χαρτί, 16ος αι.

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_1414 , σε 287 φύλλα, μικρογράμματο, περιέχει τα Ευαγγέλια. Βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη των Αθηνών.

Είναι αρκετά προσεγμένο και καλογραμμένο, αλλά διαβάζεται εύκολα γιατί έχει ελάχιστες καλλιγραφίες.

Τα διαλυτικά όμως εμφανίζονται πάλι αρκετά. Παίρνουν και οι λέξεις που πρέπει. Και η λέξη υἱός εμφανίζεται έτσι χωρίς διαλυτικά.

Γενικότερα στους αιώνες 10ο - 15ο και ειδικά στα πολύ προσεγμένα και συνήθως πολυτελή χειρόγραφα, έχουμε πολλές συντομογραφίες και πολλά καλλιγραφημένα γράμματα, με αποτέλεσμα το κείμενο να διαβάζεται πιο δύσκολα από τα παλιότερα χειρόγραφα. Για να διαβάσει δηλ. κάποιος τα πρώτα, πρέπει να ξέρει καλά τις συντομογραφίες και καλλιγραφίες. Διότι ακόμη και ορισμένα γράμματα που είναι καλλιγραφημένα, είναι δύσκολο ν’ αναγνωριστούν απ’ την αρχή.

Πολλά τέτοια χειρόγραφα αντιγράφηκαν πολλαπλώς και διατηρήθηκαν εξαιτίας της συνεχούς χρήσης των στην λειτουργική ζωή της εκκλησίας. Μια κατηγορία τέτοιων χειρογράφων είναι τα Εκλογάδια που ονομάστηκαν έτσι, επειδή περιέχουν μόνο τις επιλεγμένες περικοπές της Καινής Διαθήκης που διαβάζονται στη Θεία Λειτουργία κατά την διάρκεια του έτους. Εκλογάδιο που περιέχει μόνο τις ευαγγελικές περικοπές ονομάζεται Ευαγγελιστάριο ή Ευαγγέλιο, ενώ όταν περιέχει μόνο τις Πράξεις των Αποστόλων και τις Επιστολές, ονομάζεται Απόστολος. Κι επειδή τα Εκλογάδια ονομάζονται αγγλιστί Λεξιονάρια [election (= εκλογή) => lectionary (= λεξιονάριο)], και μ’ αυτόν τον όρο αναφέρονται στη διεθνή βιβλική ορολογία, τ’ αναφέρουμε κι εμείς μ’ αυτήν την ονομασία παρακάτω.

Να σημειωθεί ότι το κείμενο των Εκλογαδίων λόγω της συνεχής χρήσης του απ’ την Ορθόδοξη Εκκλησία ανά τους αιώνες, υπήρξε πολύτιμο για την έκδοση της Καινής Διαθήκης. Μια τέτοια έκδοση δέχεται ως αυθεντική σήμερα η εκκλησία μας. Πρόκειται για την πατριαρχική έκδοση που εκπόνησε ο καθηγητής της Χάλκης Βασίλης Αντωνιάδης το 1904 (και βελτιώθηκε το 1912). Πέρα απ’ τους έλληνες θεολόγους που αναγνωρίζουν την αξία του κειμένου των Εκλογαδίων, αυτό άρχισε να εκτιμάται τις τελευταίες δεκαετίες και διεθνώς ως πολύ γόνιμο για την εξαγωγή του αυθεντικού κειμένου της Καινής Διαθήκης, ιδίως από αμερικανούς θεολόγους (βλέπε την Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, σελ. 78-79, του καθηγητού Ι. Καραβιδόπουλου, που διδάσκεται στην Θεολογική Σχολή Θεσ/νίκης).

Λεξιονάριο σε χαρτί, 16ος αι..

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_Lect_1676 , σε 319 φύλλα, περιέχει τις ευαγγελικές περικοπές, και βρίσκεται στην Ιστορική Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς, Ελλάδα.

Αρκετά καλλιγραφημένο χειρόγραφο και άρα λιγότερο ευανάγνωστο.

Τα διαλυτικά εμφανίζονται πάλι σε πολλές λέξεις όπως: με δϊά, ότϊ, τϊς, υμΐν, μϊκρός, άγϊος, φαρϊσαίοι, Γαλϊλαία, κ.ά.

Η δασεία εμφανίζεται πάλι σε μορφή γωνίας την μύτη προς τα κάτω.

Λεξιονάριο σε χαρτί, 1647

http://www.csntm.org/Manuscript/View/GA_Lect_1026 , 17ος αι., σε 262 φύλλα, περιέχει τις ευαγγελικές περικοπές.

Αρκετά καλλιγραφημένο και πολυτελές χειρόγραφο, με ζωγραφιές, τίτλους και σημεία στίξης, όλα από χρυσή μελάνη.

Τα διαλυτικά μπαίνουν εκεί που πρέπει, και σπάνια σε άλλη λέξη, όπως στη λέξη φϋλακή.

Λκ 3,36 και 37 (Καϊνάν) CSNTM Image Id: 136195

Εδώ τελειώσαμε την χρονολογική εξέταση των χειρογράφων.

Πριν όμως συγκεντρώσουμε τα συμπεράσματά μας, ας δούμε τί συνέβη με τα ονόματα που παίρνουν διαλυτικά.

Τα ονόματα που παίρνουν διαλυτικά

Πιστεύουμε ότι η γραπτή παράδοση των διαλυτικών σε διάσημα ονόματα όπως ΚΑΪΝ, ΚΑΪΑΦΑΣ και ΗΣΑΪΑΣ, και η σωστή ανάγνωση και προφορά τους υπήρξε αδιάλειπτη απ’ τον 1ο αι. μ.Χ. (κι ας μην υπήρχαν τόνοι στους 5 πρώτους αιώνες μ.Χ.), καθώς από τότε η ανάγνωση και η προφορά τους συμβάδιζαν και με την προφορική παράδοση της Καινής Διαθήκης, η οποία διαδόθηκε πρωταρχικά απ’ τους αποστόλους που ήταν εβραίοι και ήξεραν καλά όλα τα εβραϊκά ονόματα. Ας μην ξεχνάμε ότι τ’ όνομα ΚΑΪΝ αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη 3 φορές ως αντιπροσωπευτικό του φθόνου και της πονηρίας (Εβ 11,4, Α΄ Ιω 3,12, Ιδ 11). Το δε όνομα του ΗΣΑΪΑ αναφέρεται πολλές φορές για τις προφητείες του που μιλούν για τον Μεσσία Χριστό.

Έκτοτε, δηλ. απ’ το 70 μ.Χ. και μετά, η προφορική παράδοση της Καινής Διαθήκης ή αλλιώς το κήρυγμα του Ευαγγελίου, πέρασε στα χέρια των άλλων εθνών, κυρίως ελλήνων και ρωμαίων. Και με την διαδοχή αυτή τα γνωστά ονόματα ΚΑΪΝ, ΚΑΪΑΦΑΣ και ΗΣΑΪΑΣ που αναπαρήγαγε προφορικά το χριστιανικό κήρυγμα, πέρασαν με τα διαλυτικά τους και στα ελληνικά χειρόγραφα.

Η δύναμη της προφορικής επανάληψης φαίνεται επίσης και στο εξής:

Κάποιοι έλληνες που δεν έτυχαν θρησκευτικής μόρφωσης και πήγαν ελάχιστες φορές στην εκκλησία, όμως γνωρίζουν τ’ όνομα Ησαΐας γιατί σε γάμους ακούνε την φράση «Ησαΐα χόρευε»!

Ένα άλλο όνομα επίσης που διατηρήθηκε σωστά με διαλυτικά, ήταν το ΚΑΪΝΑΝ που αναφέρεται 2 φορές στον γενεαλογικό κατάλογο του Χριστού στο Ευαγγέλιο του Λουκά (Λκ 3,36 και 37). Το ίδιο συμβαίνει και με τη ΒΗΘΣΑΪΔΑ, την πόλη καταγωγής των αδερφών αποστόλων Πέτρου και Ανδρέα (Ιω 1,45), που αναφέρεται 7 φορές στη Καινή Διαθήκη.

Ενώ απεναντίας τα ονόματα Εφραίμ (ο 2ος γιος του Ιωσήφ και πατριάρχης μιας απ’ τις 12 φυλές του Ισραήλ[1]) και Μιχαίας (ο προφήτης που έχει και δικό του θεόπνευστο βιβλίο μέσα στους 12 Μικρούς Προφήτες ή στο Δωδεκαπρόφητο) που δεν μπήκαν μέσα στην Καινή Διαθήκη, και δεν ήταν αναγκαία να ειπωθούν στο χριστιανικό κήρυγμα, παρέμειναν στα χειρόγραφα αλλά και μέχρι σήμερα με τον δίφθογγο αι = /ε/, ενώ η σωστή γραφή τους είναι με διαλυτικά: Εφραΐμ και Μιχαΐας, ή όπως έπρεπε να περαστούν στα χειρόγραφα των 5 πρώτων αιώνων, ΕΦΡΑΪΜ και ΜΙΧΑΪΑΣ. Γράφεται όμως με διαλυτικά τ’ όνομα Εφραΐμ, δηλ. τ’ όνομα του νεώτερου γιου του Ιωσήφ και πατριάρχη φυλής στα βιβλία Γένεση και Δευτερονόμιο όπου αναφέρεται συνολικά 13 φορές. Ενώ σ’ όλα τα υπόλοιπα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης όπου αναφέρεται συνολικά πάνω από 170 φορές, γράφεται χωρίς διαλυτικά, Εφραίμ. Έτσι τουλάχιστον έχει το βιβλικό κείμενο που δημοσιεύεται στην επίσημη ιστοσελίδα της Εκκλησίας της Ελλάδος, και προέρχεται από χειρόγραφα Βυζαντινού τύπου κειμένου, http://myriobiblos.gr/bible/default.asp .

Αυτό σημαίνει ότι τα χειρόγραφα της Γένεσης και του Δευτερονομίου απ’ όπου αντλεί το κείμενό της η Εκκλησία της Ελλάδος, διασώζουν την γραφή του ονόματος με τα διαλυτικά.

Επομένως η μεγάλη διάδοση του ευαγγελίου ήταν αυτή που διατήρησε την σωστή προφορά των παραπάνω γνωστών ονομάτων.

Υποσημείωση παραγράφου

[1] Ο Θεός που ευλόγησε τον Ιωσήφ για την αγαθότητά του απέναντι στο κακό που υπέστη απ’ τους αδερφούς του που τον πούλησαν για δούλο στην Αίγυπτο, έκανε τους απογόνους του πολυπληθή φυλή, διπλάσια σχεδόν απ’ τις φυλές των αδερφών του (εξαιρούνταν μόνο η φυλή του Ιούδα που ήταν κι απ’ του Ιωσήφ μεγαλύτερη, Αρ κεφ. 1). Επειδή όμως η φυλή του Λευί είχε ολόκληρη προσλάβει ιερατικά καθήκοντα, κατ’ εντολή του Θεού δεν πήρε κλήρο γης στην Γη της Επαγγελίας, και διασπάρθηκε ανάμεσα στις άλλες φυλές (Δε 18,1-2). Και για να συμπληρωθεί το δωδεκάφυλο του Ισραήλ, ο Θεός χώρισε την μεγάλη φυλή του Ιωσήφ, σε 2 φυλές που ονομάστηκαν με τα ονόματα των γιων του, Εφραίμ και Μανασσής.

Έτσι, στον σχηματισμό που όρισε ο Θεός κατά την πορεία του Ισραήλ προς τη Γη της Επαγγελίας σύμφωνα με τον οποίο η κατασκήνωση έπρεπε να έχει στη μέση την Σκηνή του Μαρτυρίου με όλους τους Λευίτες, και από 3 φυλές περιμετρικά της Σκηνής στα 4 μέρη του ορίζοντα, βλέπουμε τις φυλές Εφραίμ και Μανασσή να κατασκηνώνουν στο δυτικό μέρος (παρὰ θάλασσαν) μαζί με την φυλή Βενιαμίν (Αρ κεφ. 2). Και βέβαια οι 2 φυλές του Ιωσήφ πήραν ανεξάρτητο κλήρο γης η καθεμία.

Συμπεράσματα για την χειρόγραφη παράδοση

Παραπάνω δώσαμε έναν χονδρικό χρονολογικό σκελετό ξεκινώντας απ’ τα διαλυτικά και φθάνοντας στα σημεία στίξης και σε άλλα στοιχεία όπως τα καλλιγραφικά.

Είδαμε ότι τα διαλυτικά είχαν μια στάσιμη εξέλιξη αιώνων, αλλά προς τον 9ο αι. τείνουν να μπαίνουν μόνο στις λέξεις που πραγματικά τα χρειάζονται.

Στην χρονολογική πορεία της εξέλιξης βέβαια, εμφανίζονται παρεκκλίσεις και οπισθοδρομήσεις, όπως π.χ. στο τελευταίο παραπάνω χειρόγραφο (GA_198, 13ος αι.) εμφανίζονται πάλι τα διαλυτικά σε πολλές λέξεις, όπως και στη λέξη ευαγγέλϊο. Κι αυτό συνεχίζεται και σε επόμενους αιώνες όπως είδαμε.

Οι τόνοι ήταν ένα καλό σημείο εξέλιξης που σημειώθηκε τον 6ο αι., και τα πρώτα σημεία στίξης (τελείες) που βοήθησαν κι αυτά αρκετά, εμφανίστηκαν απ’ τον 4ο αι. αλλ’ άρχισαν να μπαίνουν σωστά τον 6ο αι..

Παράλληλα είδαμε ότι ενώ ξεκίνησαν να ξεχωρίζουν οι λέξεις με τελείες (9ος αι.), λίγο αργότερα ξαναενώθηκαν, για να παρουσιάσουν στοιχειώδη κενά απ’ τον 13ο αι. και μετά. Αλλά και πάλι τα κενά άλλοτε διακρίνονταν και άλλοτε όχι. Η τυπογραφία ήταν εκείνη που ως μηχανικό μέσο σταθεροποίησε το κενό, και οι λέξεις επιτέλους ξεχώρισαν οριστικά.

Οι καλλιγραφίες ήταν το στοιχείο της πολυτέλειας που μπήκε κατά τον 10ο αι. όπως μπήκαν και οι ζωγραφιές για να ομορφύνουν τα χειρόγραφα, και να δώσουν το καλαίσθητο αποτέλεσμα στον παραγγελιοδότη που πλήρωνε αδρά για ένα τέτοιο χειρόγραφο.

Τέτοιοι παραγγελιοδότες ήταν συχνά και οι εφημέριοι πρεσβύτεροι των ναών, για να έχουν τα καλύτερα και πιο καλαίσθητα Ευαγγέλια (βιβλία) κι Εκλογάδια (Λεξιονάρια), όπως κάνουν και σήμερα μερικοί για να καμαρώνουν ότι έχουν στο ναό τους τις ωραιότερες αγιογραφήσεις ή το πιο περίτεχνο τέμπλο. Αλαζονεία και φιγούρα κληρικών που έχουν χάσει την πνευματικότητά τους (αν την είχαν ποτέ), και θα εισπράξουν βέβαια την οργή του Θεού που τους περιμένει. Οι πρώτοι τουλάχιστον με τα χειρόγραφα, εξυπηρετούσαν και την διατήρηση της χειρόγραφης βιβλικής παράδοσης. Οι δεύτεροι ποιά δικαιολογία έχουν οι άμοιροι, όταν ο απ. Παύλος λέει (;):

«ἔχοντες δὲ διατροφὰς καὶ σκεπάσματα, τούτοις ἀρκεσθησόμεθα.», Α΄ Τιμ 6,8.

«Σὺ δὲ παρηκολούθηκάς μου τῇ διδασκαλίᾳ, τῇ ἀγωγῇ, τῇ προθέσει, τῇ πίστει, τῇ μακροθυμίᾳ, τῇ ἀγάπῃ, τῇ ὑπομονῇ, 11 τοῖς διωγμοῖς, τοῖς παθήμασιν, ... καὶ πάντες δὲ οἱ θέλοντες εὐσεβῶς ζῆν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ διωχθήσονται·», Β΄ Τιμ 3,10-12.

Όπως βλέπουμε η αγωγή (συμπεριφορά) που ζητάει ο Παύλος απ’ τον Τιμόθεο που τον άφησε αποστολικό αντιπρόσωπο ή επίσκοπο στην Έφεσο, είναι να του μοιάσει στην πίστη, αγάπη, μακροθυμία και υπομονή, στους διωγμούς και στις ταλαιπωρίες, όπως ταιριάζει σ’ αυτούς που θέλουν να είναι ευσεβείς. Και όχι οι κληρικοί να προσέχουν τους τύπους και την εμφάνιση, και το ποιος θα έχει στο ναό του τους ωραιότερους τοίχους πληρώνοντας γι αυτό υπέρογκα ποσά χρημάτων!

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στα συμπεράσματά μας επί των χειρογράφων.

Οι καλλιγραφίες όμως – που περιλάμβαναν και πολλές βραχυγραφίες, πολλές απ’ τις οποίες απέκτησαν καλλιγραφικό στυλ –, όσο καλαίσθητες κι αν ήταν, λειτουργούσαν αντίστροφα στην ευκολία ανάγνωσης, και για να διαβάσει κάποιος ένα τέτοιο χειρόγραφο έπρεπε πρώτα να πάρει μερικά μαθήματα από άνθρωπο ειδικό επί των χειρογράφων.

Τέλος φθάνουμε στον 16ο αι. με χειρόγραφο όπου το κείμενο έχει βραχυγραφίες ελάχιστες, λίγα καλλιγραφικά γράμματα, και διαβάζεται σχετικά εύκολα.

Στο μεταξύ όμως έχει εφευρεθεί η τυπογραφία (1439) απ’ τον γερμανό Ιωάννη Γουτεμβέργιο (Johannes Gutenberg), που κάνει τα γράμματα πιο τυποποιημένα κι ευανάγνωστα.

Το πρώτο τυπωμένο βιβλίο μαζικής δημοσίευσης στην ιστορία είναι η Βίβλος, αλλά στα λατινικά (1455). Και οι πρώτες τυπωμένες εκδόσεις του βιβλικού κειμένου στο αρχαίο ελληνικό πρωτότυπο αρχίζουν το 1514, αλλά δεν απευθύνονται σ’ έλληνες.

Η συνέχεια με τις τυπογραφικές εκδόσεις του ελληνικού πρωτοτύπου της Αγίας Γραφής στη σελίδα μας, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ .